De term is wat sleets geworden, maar sommige gebeurtenissen zijn echt “historisch”. De dag van de Wannsee-conferentie. De dag waarop Martin Luther King een droom had. De dag waarop Yuri Gagarin de ruimte in werd geschoten. De dag van de Watergate-inbraak. De dag dat de Muur viel. De dag waarop supergeleiding mogelijk werd op zo’n temperatuur dat koeling mogelijk was met vloeibare stikstof. De dag waarop terroristen de Twin Towers aanvielen. Het zijn dagen als alle andere, met een dag en een nacht en vierentwintig uur en wat dies meer zij, maar er gebeurden op die dagen dingen die vérstrekkende gevolgen hebben.
De Perzische Oorlog staat ook op het lijstje. Maar wat houdt het nu precies in dat het een historische gebeurtenis was? Anders gezegd: wat betekent de Perzische Oorlog voor ons? We schakelen over naar Eduard Meyer, een van de allergrootste oudheidkundigen aller tijden. In het derde deel van zijn Geschichte des Altertums (1901) beschreef hij wat zou zijn gebeurd als de Perzen zouden hebben gewonnen:
Das Endergebnis wäre schließlich doch gewesen dass eine Kirche … dem griechischen Leben und Denken ihr Joch aufgelegt und jede freiere Regung in Fesseln geschlagen hätte, dass auch die neue griechische Kultur so gut wie orientalischen ein theologisch-religiöses Gepräge erhalten hätte.
Logisch probleem
Er is een logisch probleem, waarop Max Weber al wees. Eerstejaarsstudenten geschiedenis kennen zijn beroemde essay “Die ‘Objektivität’ sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer Erkenntnis” meestal in de vorm van een uittreksel uit het handboek geschiedtheorie. Eén van de door Weber behandelde voorbeelden is Meyers uitleg van de betekenis van de Perzische Oorlog. Weber attendeerde erop dat Meyer een soort wissel aannam, waarop de geschiedenis óf de ene óf de andere kant op ging. Als je dat eenmaal herkent, begrijp je waarom het Meyers redenering op los zand is gebouwd. Verder
is het zo dat Meyer de betekenis van het verleden reconstrueerde door te kijken wat de andere mogelijkheid was. Dit is iets minder absurd; zelf vind ik zulke speculaties althans belangrijk, want we moeten in onze analyse meenemen wat de mogelijkheden zijn geweest. Maar het zijn wel speculaties.
Tot zover het commentaar op de eigenlijke redenering.
Achterhaalde sjabloons
We kunnen ook de feiten voor zich laten spreken. Dan is om te beginnen Meyers typering van het oude Nabije oosten als religieus en de Griekse cultuur als vrijheidlievend nogal negentiende-eeuws. Ik heb er weleens eerder over geblogd en citeer mezelf:
De liberale, negentiende-eeuwse burgerij meende dat de auteurs van de klassieke teksten werkelijk vrij waren geweest en rationeel hadden gedacht, en ontleenden daaraan inspiratie. Athene en Rome werden zodoende vooral bestudeerd vanuit een humanistisch perspectief. Daarentegen werd het oude Nabije Oosten vooral bestudeerd om de Bijbel beter te begrijpen. Die vond men zó belangrijk dat, toen het spijkerschrift werd ontcijferd, de aandacht vooral uitging naar de bijbelse parallellen. De publicatie van religieuze teksten had dus voorrang boven bijvoorbeeld administratieve documenten.
Zo werd het ene deelterrein van de oudheidkunde onderzocht met een humanistische en het andere met een religieuze invalshoek. Van lieverlee werden die verschillen terug geprojecteerd op het verleden. Men ging bijvoorbeeld schrijven dat het oude Nabije Oosten stond voor religiositeit terwijl in Griekenland het rationalisme zou zijn geboren.
Inmiddels hebben we tienduizenden kleitabletten die de oosterse rationaliteit documenteren en omgekeerd is er voldoende aandacht voor Griekse irrationaliteit. Ook het sjabloon oriëntaals-despotisch en Griekse open samenleving is onhoudbaar.
Een tweede punt is dat we geen enkele zekerheid hebben dat de Perzen alle vrije denken aan banden zouden hebben gelegd. Meyers redenering was dat de Perzen overal alleenheersers aanstelden, die niets moesten hebben van nieuwe ideeën, maar dat is evident onwaar.
Morgen zal ik vervolgen over de betekenis van de Perzische Oorlog, want we zijn er nog niet.
[Wordt vervolgd. Meer over deze materie in mijn boek Xerxes in Griekenland.]
Toch verbaas ik me over Meyer. Hij moet toch geweten hebben dat de Helleense wereld in die tijd vooral uit de landen rond de Aegeïsche zee bestond, en dat daarvan de oostelijke helft tot het Perzische rijk behoorde en dat er niets over bekend is dat in Ionië het denken aan banden zou zijn gelegd.
En waar haalt hij dat onderdrukken vandaan? Juist in het bijbels perspectief zijn de Perzen de “goeden” die het volk toestonden weer naar Jeruzalem te gaan en daar opnieuw een tempel te bouwen.
Zelfs als we Meyer’s “wissel” aannemen deugt er het één en ander niet. Ik heb drie punten.
1. Natuurlijk, hij was er niet mee bekend, want Paul Kennedy muntte de term ongeveer 35 jaar geleden: imperial overstretch. Het is sterk de vraag of de Perzen het gebied blijvend hadden kunnen behouden.
2. Latere Griekse filosofen die zich niet prettig voelden onder eventuele Perzische heerschappij hadden naar Sicilië of Zuid-Italië kunnen gaan, waarna alles op vergelijkbare wijze was verlopen.
3. Latere Griekse natuurfilosofen die zich wel prettig voelden onder eventuele Perzische heerschappij waren wellicht in nauwer contact gekomen met Babylonische hemelkijkers. Ze waren dan wellicht nog verder gekomen dan ze nu al deden. Wie weet hadden ze zelfs het getal 0 geaccepteerd. Jammer eigenlijk dat de Grieken hebben gewonnen.
Wat is ‘Oosterse rationaliteit’ in deze context?
Denk aan het loskoppelen van astronomie uit de astrologie, wiskunde, geneeskunde enz. Altijd sterk empirisch, gericht op het identificeren van uitzonderingen en tegenvoorbeelden enz.
Een medeblogger weet telkens weer de actuele problemen te wijten aan de verderfelijke Islam en de stommiteiten van de gehele Arabische Wereld. Hij herhaalt dan ook dan vanaf de Kruistochten het Christelijke Westen de redding voor het Midden Oosten is.
De nuances en de vele mogelijke opties voor een historische terugblik in jouw blogposts beschreven ervaar ik steeds als een blikopener.
Al eerder door mij gezegd: ik lees graag bij jou.
Vriendelijke groet,
Ja, er wordt iedere dag weer een blik historische inzichten opengetrokken.
“.. er wordt iedere dag weer een blik historische inzichten opengetrokken”. Inderdaad, En die hebben gemeen dat ze gewoonlijk, in tegenstelling van wat de opentrekker beoogt, geen enkel belang hebben voor het heden, laat staan voor de toekomst.