Historici plaatsen de cesuur tussen de Archaïsche Periode en de Klassieke Tijd in de tijd van de Perzische Oorlogen. Daarmee bedoelen ze de twee Perzische expedities naar Griekenland van 490 en 480-479, hoewel de gevechtshandelingen zich uitstrekten over een langere periode. De betekenis ervan is niets minder dan de geboorte van de Griekse natie. Wie Griekenland Xerxes’ erfenis zou noemen, zit er niet zo heel ver naast.

Immers, lange tijd waren de diverse stadstaten en stammen verdeeld geweest. Als er al samenwerking had bestaan, was het omdat sommige steden zich rekenden tot de stam der Doriërs, Ioniërs of Aioliërs (wat zo’n stam ook geweest moge zijn), of dat men elkaar kende uit zogeheten amfiktyoniën. Dat waren losse netwerken om heiligdommen als Delfi te besturen. Men vereerde ook dezelfde goden, sprak dezelfde taal en las Homeros, en dat was zo’n beetje alles wat de Grieken verbond. Na de Perzische Oorlogen was daar de gedeelde herinnering aan de strijd tegen de grote koning bij gekomen.

Marathon

Het handboek van De Blois en Van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld, volgt Herodotos’ interpretatie van de Perzische Oorlogen. Het is een rommelige passage die in herdruk echt moet worden verbeterd.

In 492 organiseerde de Perzische koning Darius I een strafexpeditie naar Athene, dat de rebellen met een kleine vloot geholpen had. De Perzen kwamen aan over zee en landden bij Marathon in Attika, maar ze werden verslagen door de Atheense hoplieten en een klein contingent hoplieten uit het naburige Plataia onder aanvoering van Miltiades (490 v.Chr.).

Dit is onhandig geformuleerd. Wie er niet al iets van weet, heeft niet in de gaten dat dit twee expedities zijn. Die van 492 leidde vermoedelijk tot de inlijving van Macedonië. Die van 490 landde bij Marathon. Miltiades commandeerde de Atheense hoplieten, niet de mannen uit Plataia, zoals nu gesuggereerd. Of dit strafexpedities waren, staat ondertussen te bezien. Ongetwijfeld zullen de Grieken het zo hebben ervaren, en Herodotos zegt het daarom, maar we kennen de beslissingen van het Perzische oppercommando niet.

We weten alleen met enige zekerheid hoe de vloten (en de daarop vervoerde legers) hebben bewogen, en we hebben Herodotos’ verklaring voor die bewegingen, namelijk dat het strafexpedities waren. Deze verklaring is echter niet meer dan speculatie om de diverse manoeuvres te verklaren.

Oudhistoricus N.G.L. Hammond (léés deze necrologie) heeft er mijns inziens terecht op gewezen dat de diverse bewegingen eveneens te verklaren zijn met een andere, even speculatieve verklaring: dat de Perzen de eilanden in de Egeïsche Zee als een soort cordon sanitaire wilden bezetten. Deze theorie verklaart dezelfde verschijnselen als Herodotos’ theorie, maar verklaart tevens waarom de Perzen op Delos een offer brachten aan Apollo: de operatie zat erop. Omdat het seizoen nog niet voorbij was, keek men daarna nog even naar Attica. Vanuit Perzisch perspectief was Marathon een verkenningsmissie, niet méér. Hammonds theorie is even speculatief als die van Herodotos, maar heeft excess empirical content.

 Xerxes’ expeditie

De beschrijving die De Blois en Van der Spek geven van Xerxes’ expeditie in 480 is overtuigender. Ze schrijven echter dat Xerxes’ nederlaag in de zeeslag bij Salamis (en dus het verlies aan schepen) leidde tot bevoorradingsproblemen voor het Perzische leger, dat nu moest worden verkleind. In het volgende jaar maakten de Grieken er korte metten mee.

Net als Herodotos laten De Blois en Van der Spek de hamvraag onbeantwoord: waarom kwam Xerxes niet terug?

Perzische oorlogsvoering

Ik denk dat hier twee punten relevant zijn. Eén, voor Xerxes was de machtsdemonstratie wellicht belangrijker dan de onderwerping van de Grieken. Die machtsdemonstratie gold ook of vooral zijn eigen mensen. De koning wilde tonen wie de machtigste was onder de Perzen. Ik zeg niet dat dit zeker zo is geweest, maar het is een denkbaar scenario, dat goed past bij wat we weten over de Perzische ideologie.

Twee, dat in een oorlog twee centraal geleide legers tegenover elkaar stonden, is een negentiende-eeuwse, wat geïdealiseerde visie op krijgskunst. Maar net als de Griekse legers in deze oorlog, die regelmatig onderling overhoop lagen, was ook het Perzische leger geen eenheid. Dankzij een terloopse opmerking van Herodotos, waar we geen agenda of literaire vertekening in herkennen, weten we dat de Fenicische galeien in Xerxes’ vloot na de winter van 480/479 naar huis zijn gegaan. Waarom dit gebeurde, weten we niet. We weten wel dat de Feniciërs het jaar ervoor met 300 schepen zijn uitgevaren. De Perzische vloot verloor 200 schepen in Salamis; het is mogelijk dat het vertrek van de Fenicische vloot (die zeker geen 300 schepen groot meer zal zijn geweest maar nog altijd aanzienlijk was) een grotere klap is geweest dan Salamis.

Bovendien: het feit dat de schepen er nog wél waren in het voorjaar, bewijst dat de Perzen een vlootoperatie voorbereidden in de zomer van 479. In elk geval zij hadden dus niet de indruk dat ze verslagen waren bij Salamis.

Een tof werkcollege

Niets is erger dan een goed handboek, want dan valt er in de bijbehorende werkcolleges niets uit te diepen. Het verhaal van De Blois en Van der Spek over de Perzische Oorlogen laat zich uitstekend gebruiken voor een vervolgcollege over Herodotos’ verslag. Het is incompleet; wij hoeven zijn verklaringen niet te volgen; en generaties krijgshistorici hebben naar Perzië gekeken als een centraal geleide eenheidsstaat. Dat Xerxes zijn gezag tegenover de aristocratie moest afdwingen en niet volledig op de Feniciërs kon vertrouwen, is daardoor onderbelicht gebleven. Kortom: hier zit een gaaf werkcollege in.

[Een overzicht van deze reeks is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.