Misverstand: Het Nabije Oosten is de bakermat van onze religies, het westen van onze rationaliteit
Een van de slagzinnen waarmee het Syrisch verkeersbureau toeristen probeert te trekken, is dat Syrië de ‘cradle of faith’ zou zijn geweest, de bakermat van de religies. Het werkt: elk jaar komen er duizenden westerse christenen naar Damascus om de plek te zien waar de vrienden van de apostel Paulus hem in een mand over de stadsmuur lieten zakken om hem te laten ontsnappen. Op loopafstand drommen Iraanse pelgrims samen bij het graf van Hosseyn, de derde imam. Veel van die religieuze sites zijn van een bedenkelijke authenticiteit: het erkertje waaruit Paulus zou zijn neergelaten dateert bijvoorbeeld uit de Middeleeuwen.
Maar er is een wezenlijker probleem met het religieuze toerisme naar het Midden-Oosten. Om het te begrijpen moeten we tweehonderd jaar terug, naar Berlijn. Daar werd aan het begin van de negentiende eeuw een nieuwe universiteit gesticht waarin het wetenschappelijk bedrijf op een vernieuwende manier werd georganiseerd. De discipline van de oude geschiedenis raakte daarbij verspreid over twee afdelingen: de historicus die Griekenland en Rome wilde bestuderen, moest eerst Grieks en Latijn leren en kwam zo terecht bij de subfaculteit van de klassieke talen; de historicus die zich op het Nabije Oosten richtte, moest Hebreeuws of Arabisch leren en kwam terecht bij Semitische talen. Wat eeuwenlang samen bestudeerd was geweest, raakte zo gescheiden – en niet alleen in Berlijn, maar overal waar dit organisatiemodel werd overgenomen.
De liberale, negentiende-eeuwse burgerij meende dat de auteurs van de klassieke teksten werkelijk vrij waren geweest en rationeel hadden gedacht, en ontleenden daaraan inspiratie. Athene en Rome werden zodoende vooral bestudeerd vanuit een humanistisch perspectief. Daarentegen werd het oude Nabije Oosten vooral bestudeerd om de Bijbel beter te begrijpen. Die vond men zó belangrijk dat, toen het spijkerschrift werd ontcijferd, de aandacht vooral uitging naar de bijbelse parallellen. De publicatie van religieuze teksten had dus voorrang boven bijvoorbeeld administratieve documenten.
Zo werd het ene deelterrein van de oudheidkunde onderzocht met een humanistische en het andere met een religieuze invalshoek. Van lieverlee werden die verschillen teruggeprojecteerd op het verleden. Men ging bijvoorbeeld schrijven dat het oude Nabije Oosten stond voor religiositeit terwijl in Griekenland het rationalisme zou zijn geboren.
In de twintigste eeuw veranderde dat. Uit kleitabletten bleek zonneklaar hoeveel de Babyloniërs in de wetenschap hadden bereikt, terwijl boeken met programmatische titels als Eric Dodds’ The Greeks and the Irrational duidelijk maakten dat de Grieken maar beter niet kunnen worden bestudeerd als verlichtingsfilosofen avant la lettre. Geen enkele goede historicus neemt de zojuist genoemde sjablonen nog voor zijn rekening, maar ze doen het nog goed in de populaire cultuur, zoals blijkt uit bijvoorbeeld Frank Millers stripverhaal 300 (1998) en uitlatingen van opinieleiders die de rationele westerse wereld presenteren als verwikkeld in een eeuwige strijd met het godsdienstige oosten. Zo bezien is het ironisch dat de Syriërs het westerse vooroordeel over hun verleden hebben overgenomen door zichzelf te presenteren als “cradle of religions”. Ze doen zichzelf tekort: het Nabije Oosten heeft de mensheid méér te bieden gehad dan alleen godsdiensten.
Literatuur
Het oogt ijdel, maar ik verwijs desondanks naar eigen werk: Vergeten erfenis. Oosterse wortels van de westerse cultuur (2009), blz.162-172.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond ik namelijk verontrustend en had ik wel wat meer over het voetlicht willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
“Syrië ….., de bakermat van de religies”
Daar zullen ze in India, China en Japan toch raar van opkijken.
Ook van “Griekenland ….., de bakermat van rationaliteit”, trouwens.
Geachte her Lendering
Het is niet de eerste keer dat uw blog een paradigmaverschuiving signaleert en/ of veroorzaakt.
Eerbiedige groeten van uw trouwste en meest dankbare lezer in Frankrijk.
Malheureusement, ici les gens ne connaissent pas les langues forestières.
Charles Ceuppens.
Ik zou die openingszinnen toch maar even aanpassen. Als het gaat om toerisme naar Syrië kun je toch echt niet de tegenwoordige tijd gebruiken.
Zou het zo schematisch in elkaar zitten? Latijnse scholen waren er al veel eerder dan de 19e eeuw. Grieks werd vanaf de Moderne Devotie juist om religieuze redenen belangrijk geacht. Edward Said wijst veel meer naar Frankrijk en Engeland bij het ontstaan van “Orientalisms”.
Soms heb ik geen idee wat er met een reactie bedoeld wordt…
Ik wel. Meneer of mevrouw Harmens wijst erop dat het onderwijs al eerder bestond en dat de opvattingen eerder anders zijn geweest. Ik had wellicht meer kunnen benadrukken hoe ingrijpend de hervormingen van Von Humboldt zijn geweest. Enerzijds kwaliteitswinst, anderzijds het begin van de heilloze weg naar beperking, verdere beperking, nog meer beperking, specialisme en inmiddels hyperspecialisme ofwel zóveel beperking dat je niet meer beschikt over de voor jouw vak relevante kennis. De uitgave van de Sapfo-papyri, vermoedelijk verworven door de vernietiging van egyptologische data, is daarvan een voorbeeld.
https://mainzerbeobachter.com/2019/09/16/mom-wilhelm-von-humboldt/
Jeroen heeft het er wellicht over dat A.Harmens’ commentaar als reactie op die van Frans is geplaatst. Dat zette ook mijn wenkbrauwen in beweging.
De simpele verklaring is dat A.Harmens ergens een klikfout heeft gemaakt.
Dat bedoelde ik inderdaad, en dat laatste zal hoogstwaarschijnlijk de reden zijn…