De trouwe lezers van deze blog kennen de running gag: in de Oudheid kenden ze wel dromedarissen, maar nauwelijks kamelen. Als u de details wil kennen, vindt hier serieuze informatie. U weet:

• een dromedaris (Camelus dromedarius) is gebouwd op de woestijnhitte, heeft dunne vetlagen, draagt één bult en heeft kort haar,
• een kameel (Camelus bactrianus) is gebouwd op de kou, heeft dikke vetlagen, twee bulten en lang haar.

Een heel ander beest. Belangrijk is de kwestie natuurlijk niet, maar nu leek er toch nieuws te zijn: in Hatra (in noordelijk Irak) zijn ten tijde van koning Sanatruq I (rond 170 na Chr.) dromedarissen en kamelen gekruist. Dat wisten we nog niet.

Hybriden zijn nog steeds bekend. In het Midden-Oosten zie je ze weleens lopen: weliswaar tweebulters, zoals kamelen, maar met kort haar, zoals dromedarissen. Mocht het u boeien: als de vader een kameel is en de moeder een dromedaris, dan heet de hybride een kromedaris of ook wel tülu, terwijl een dameel een dromedaris als vader heeft en een kameel als moeder.

U leest het bericht op CNN hier en het wetenschappelijke artikel van Massimo Vidale e.a. in Antiquity daar. Ik had er echter wat vragen bij. Toen ik in oktober Hatra bezocht, gaven de archeologen namelijk hoog op van een ontdekking die onder embargo moest blijven. Tenzij er nog iets anders verborgen blijft, vind ik het huidige nieuws de geheimzinnigdoenerij niet waard. Alle reden om te luisteren naar wat een deskundige te zeggen heeft en gelukkig is die er in Nederland: Lucinda Dirven weet veel van Hatreense sculptuur en werkt aan een reconstructie van de religie van Hatra. Ze is sinds een jaar hoogleraar aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen, waar ze op 13 april a.s. haar inaugurele rede houdt.

Lucinda, niet iedereen leest Antiquity. Kun je samenvatten wat er nu is ontdekt?

Het gaat om het reliëf op een deurlijst uit de tempel van Allat in Hatra, in het noorden van Irak. Dat heiligdom is gebouwd door koning Sanatruq I. Middenin zien we de buste van een koning, herkenbaar aan zijn diadeem, met aan weerszijden tweemaal vijf knielende dromedarissen, die kijken naar de koning.

De twee dieren aan weerszijden van de koning hebben echter twee bulten. Wathiq al-Salihi, een van de Iraakse archeologen die hier in de jaren tachtig en negentig onderzoek deed, beschouwde ze als kamelen. De huidige Italiaanse onderzoekers stellen nu dat de twee geen kamelen zijn, maar twee hybriden.

Waaraan zien ze dat?

De crux is de vrij kleine verdieping tussen beide bulten van het dier. Afhankelijk van hoe je het formuleren wil, heeft een hybride één grote built met een kleine depressie erin, of twee bulten die niet volledig gescheiden zijn. Het probleem is nu dat de voorstelling op die deurlijst niet bedoeld is als naturalistisch. We hebben bovendien geen vergelijkingsmateriaal, of beter, we kennen uit Hatra alleen afbeeldingen van dromedarissen (meer). Hoe men daar een kameel of een hybride zou afbeelden, is dus niet bekend.

Je bent dus sceptisch over deze ontdekking?

Nee hoor, het is alleen denkbaar dat de interpretatie genuanceerder is. Als je goed kijkt, zie je dat het dier links een dikke vacht heeft op de voorpoten, hals en kop. Het rechter dier is wat slanker. Dat is meer een dromedaris met twee bulten, terwijl het dier links meer lijkt op een kameel, dus langharig. Ik zou zeggen: de linker is een kameel, het kale dier rechts een hybride.

We zien dus acht dromedarissen, de door de Italianen waargenomen hybride en Al-Sahili’s kameel?

Zo zie ik het. Het is ook logischer om tevens een kameel af te beelden. Hybride dieren zijn sterker, maar helaas gaan ze maar één generatie mee. Je kunt er niet verder mee fokken, je kunt ze wel verkopen. Je moet echter een kudde kamelen aanhouden voor het fokken van hybriden. Het heeft zin die af te beelden, want ze waren belangrijk.

De aanwezigheid van de tweebulter kan ook anders verklaard worden. Het was in de Oudheid niet ongebruikelijk kamelen te houden. Wellicht was het een statussymbool een beest te hebben dat van zo ver kwam.

Weet je zeker dat er een kameel en een hybride zijn afbeeld? Misschien waren twee beeldhouwers aan het werk.

Heel naturalistisch is het natuurlijk niet, maar je ziet duidelijk genoeg dat het verschillende dieren zijn. Helaas loopt er een scheur over de bult van de hybride rechts, zodat we niet 100% zeker zijn dat het dier inderdaad twee bulten heeft. Het kan nog steeds een dromedaris zijn. Ik neem echter aan dat de onderzoekers het ter plekke beter hebben kunnen zien dan wij hier op oude foto’s, en ik geloof daarom dat het dier inderdaad twee bulten heeft met een lage depressie. Voor mij is de vraag dus waarom de onderzoekers allebei de dieren typeren als hybriden.

De Italiaanse archeologen opperen ook dat het kruisen een koninklijk monopolie was. Wat denk jij?

Daar ben ik wel wat sceptisch over. Dat de koning op het reliëf staat, wil nog niet zeggen dat het fokken van hybriden onlosmakelijk met hem is verbonden. Het is in Hatra namelijk gebruikelijk de buste van een koning (of een god) in het centrum van een deurlijst af te beelden. Sanatruq I is vaker afgebeeld in dit heiligdom, dat hij immers heeft laten bouwen.

Ik weet ook niet zo zeker of de stad, zoals de onderzoekers claimen, rijk is geworden door het fokken van hybriden. We hebben nul aanwijzingen voor de schaal waarop het is gebeurd.

We kunnen wél concluderen dat Sanatruq een relatie claimde met Allat. Deze godin was populair bij de nomaden en het is gebruikelijk haar te associëren met dromedarissen, die immers het belangrijkste bestaansmiddel waren van de nomaden. Maar een speciale relatie tussen de koning, hybriden en karavaanhandel, dat gaat me te ver.

Nu noem je de karavaanhandel. Ik neem aan dat de Hatrenen zijn gaan kruisen omdat hybriden sterker zijn en in te zetten in de langeafstandshandel door de woestijn. Waarom denk je dat er geen verband is met de karavanen?

Omdat Hatra vooral een heiligdom was. De stad van de zonnegod. Er zijn geen aanwijzingen dat de stad betrokken is geweest bij de langeafstandshandel. Dat er dromedarissen zijn geweest, weten we zeker, maar een dromedaris maakt nog geen handel. Je kunt ermee ploegen, ze geven melk: er zijn allerlei toepassingen.

Uiteraard is wel eens handel gedreven in Hatra – waar gebeurde dat niet? – maar de bewering dat de stad haar rijkdom heeft te danken aan de karavaanhandel, geldt momenteel als zeer omstreden.

Als de Hatrenen geen hybriden fokten voor de langeafstandshandel, waarom deden ze het dan?

Mij lijkt het waarschijnlijker dat deze fok bedoeld is voor het gebied ten noorden van Hatra. Dus richting Armenië. En niet voor de langeafstandshandel over de Zijderoute naar het verre oosten. Hybriden zijn namelijk niet alleen sterk, ze zijn vooral beter bestand tegen koude weersomstandigheden. Daarmee passen ze beter in het bergachtige gebied ten noorden van Hatra. Het kan daar geducht koud zijn. Xenofon heeft huiveringwekkende beschrijvingen van de sneeuw.

In Oost-Turkije worden tot op de dag van vandaag hybriden gefokt. Overigens werden ze niet alleen ingezet als lastdier, maar ook voor militaire doeleinden. Ook die functie past goed bij wat we weten over de geschiedenis van dit gebied.