De eerste vermelding van Amazones in de Griekse literatuur is te vinden in de Ilias. Homeros noemt deze beroemde vrouwelijke krijgers twee keer ἀντιάνειραι, “gelijk aan de mannen”. Het vervolg op de Ilias, de Aithiopis, begon met de aankomst van Amazonekoningin Penthesileia, “dochter van Ares en van het Thrakische ras”. Dat lezen we althans in een latere samenvatting van de Aithiopis, want het eigenlijke werk van Arktinos is verloren gegaan.
Hij lijkt te hebben verteld dat Penthesileia een dappere strijder was maar het uiteindelijk aflegde tegen Achilleus. Terwijl de Trojanen haar begraven, vertelt een van de Griekse soldaten, Thersites, dat Achilleus verliefd was geworden op de dode Amazone. De kunstenaars uit de oudheid herkenden een goed verhaal als ze het hoorden. Afbeeldingen van Achilleus en Penthesileia tonen hen gewoonlijk terwijl ze elkaar in de ogen kijken.
Dit verhaal is representatief voor veel mythen over de Amazones. Steeds weer daagt een buitenlandse, vrouwelijke krijger een Griekse, mannelijke held uit, zoals Bellerofon, Herakles, Theseus, de Atheners, Alexander de Grote. Omdat tegenpolen elkaar aantrekken, is er meestal een erotisch aspect. Het is moeilijk de seksuele metafoor niet te herkennen wanneer Herakles Amazone-koningin Hippolyta haar gordel moet ontnemen.
Vreemde landen
In een tweede soort verhalen geven Amazones hun naam aan steden in het buitenland: Kyrene en Sinope bijvoorbeeld, en Smyrna. Ook hier zien we hoe Amazones het buitenland representeren.
In zijn Prometheus plaatste de vijfde-eeuwse toneelschrijver Aischylos de Amazones bij het Maiotische Meer in zuidelijk Skythië, terwijl zijn jongere tijdgenoot Herodotos het thuisland van de Amazones zocht aan de oevers van een rivier Thermodon, die hij situeert in Skythië. Alexander de Grote zou zijn Amazone in hebben ontmoet Hyrkanië, terwijl Strabon de Thermodon plaatst in wat wij noordelijk Turkije noemen.
Achtergrond
Een ongewone en interessante overlevering is opgetekend door Diodoros van Sicilië, die beweert dat er Amazones zouden leven in de westelijke Sahara (hier). De beschrijving bevat de gebruikelijke elementen plus de volksetymologie dat de naam “Amazone” is afgeleid van ἀ (“zonder”) en μαζός (“borst”), waarbij de verklaring was dat men bij de geboorte van een meisje een borst dichtschroeide, zodat deze geen belemmering zou zijn voor een boogschutter. Tot zover biedt deze mythe niets ongebruikelijks. Het cruciale verschil is dat deze krijgers identiek zijn aan de gorgonen.
W.F.G. Lacroix wijst er in zijn Africa in Antiquity (1998) op dat gorgonen in het Hausa valt te herleiden tot gora kuna, “verbrande borst”. De naam van de beroemdste gorgoon van allemaal, Medousa, is te lezen als ma-ducii, “zij die iets in steen verandert”. En zoals bekend konden gorgonen met hun blikken doden. Wellicht zijn deze etymologieën goropisch gespeculeer, maar onder de rotsschilderingen van Tassili N’Ajjer zijn vrouwelijke boogschutters met één borst afgebeeld en er zijn aanwijzingen voor matriarchaat in de Bambouk.
Een andere achtergrond van de Amazone-mythe vormen de vrouwelijke krijgers die hebben bestaan bij de nomadenstammen van Centraal Eurazië. In ongeveer een vijfde van de Skythische en Sarmatische krijgergraven behoorden de menselijke resten toe aan vrouwen. Herodotos kent een Massagetische krijgerkoningin met de naam Tomyris. Het is ook interessant dat de lexicograaf Hesychios het woord ἁμαζακάραν uitlegt als een iranisme, “oorlog voeren”. Zo’n woord is niet overgeleverd, maar we mogen speculeren over een woord *ha-mazan, “krijgers”.
Kunst
Amazones waren in de klassieke kunst een geliefd motief. Ze worden meestal afgebeeld met opvallende buitenlandse attributen: vreemde wapens zoals bijlen, Frygische mutsen en Thrakische schilden (peltai). Hoewel de Amazones oorspronkelijk een conflict tussen Griekse mannen en barbaarse vrouwen verbeeldden, veranderde de symboliek na de Perzische oorlogen. Vanaf toen stelden Amazonomachieën de strijd voor tussen de Grieken en de Perzen. Voorstellingen van Amazones met één borst zijn mij niet bekend.
De miltair historicus Martin van Creveld maakt korte metten met het idee van krijgersvrouwen https://www.deslegte.com/men-women-and-war-2312667/
Ze bestaan vooral in mythen. Tot in moderne tijden toe; Wonderwoman, Xena Warrior Princess.
Je zou ook kunnen denken Lagertha uit de serie Vikings kunnen toevoegen, of Kriss van Valnor uit de stripreeks Thorgal.
Heeft hij gelijk?
Nee. Zeker voor de cultuur van de Euraziatische steppe is het bewijs voor vrouwelijke krijgers langzamerhand echt heel sterk.
Een andere vraag is hoe betrouwbaar de Griekse Amazonenverhalen zijn die een volk van krijgersvrouwen postuleren. Dat is natuurlijk onzin. Maar dat er in de Skythische legers vrouwen meevochten, staat vast.
Je zou ook kunnen denken aan Lagertha uit de serie Vikings, of…
Begrijpelijker zin zo.
Is dan weer de vraag: in hoeverre werden die vrouwelijke krijgers daadwerkelijk ingezet. Vanaf een afstand pijlen schieten is nog iets anders dan ‘hand to hand combat’.
Er is een intrigerende passage bij Cassius Dio:
‘Many of the Germans, too, from across the Rhine, advanced as far Italy and inflicted many injuries upon the Romans. They were in turn attacked by Marcus, who opposed to them his lieutenants Pompeianus and Pertinax; and Pertinax (who later became emperor) greatly distinguished himself. Among the corpses of the barbarians there were found even women’s bodies in armour.’
(Via de website Lacus Curtius)
Aanwijzing voor de Germaanse ‘schildmaagden’ ?
De Skythen en Sarmaten.
Over vermeldingen van c.q. aanwijzingen van vrouwelijke krijgers bij Hunnen, Magyaren, Turken, Mongolen etc. is volgens mij niets bekend.
Deze Duitse dame kreeg de smaak te pakken:
https://horsebackarchery.de/
Het bewijs is vooral archeologisch. Krijgersgraven dus waarin vrouwen ter aarde zijn besteld. Tekstueel bewijs is er echter ook: bijvoorbeeld Hippokrates, “Over lucht water en plaatsen” 17.
In zijn boek over de Skythen gaat Barry Cunliffe nog een stap verder, hij behandelt gender fluidity. Misschien is dat een tikje modieus.
Hippocrates beschrijving, van Engelse Wikepdia-pagina over Sarmatians:
”Their women, so long as they are virgins, ride, shoot, throw the javelin while mounted, and fight with their enemies. They do not lay aside their virginity until they have killed three of their enemies, and they do not marry before they have performed the traditional sacred rites. A woman who takes to herself a husband no longer rides, unless she is compelled to do so by a general expedition. They have no right breast; for while they are yet babies their mothers make red-hot a bronze instrument constructed for this very purpose and apply it to the right breast and cauterize it, so that its growth is arrested, and all its strength and bulk are diverted to the right shoulder and right arm.’
Al die gezellige gewoontes van andere culturen toch…
Voor de volledigheid moet gezegd worden dat Van Creveld de Sarmatische graven waarbij vrouwen met wapens lijken te zijn bijgezet wel kent. Hij wil daar echter niet teveel waarde aan hechten.
Soort Elmer Sterken dus.
https://mainzerbeobachter.com/2011/11/07/elmer-sterken-gelooft-het-niet/
Je zou het in zo’n richting kunnen gaan zoeken ja.
Toch werpt Van Creveld wel een wezenlijk punt op. Hij ziet niet hoe een samenleving die op grote schaal vrouwen in oorlogssituaties inzet bij echte gevechten/veldslagen kan blijven functioneren, gezien het fysieke overwicht van mannen, helemaal in pre-industriële gevechtssituaties (en ook in industriële…), de gevolgen voor de vruchtbaarheid e.d.
De Sarmaten waren misschien de uitzondering die regel bevestigd?
In de latere seizoenen van de serie Vikings (er zijn er zes, op Netflix te zien voor zolang het duurt) zien we inmiddels hele legers van vrouwen. Hoe aantrekkelijk als idee ook, dit is buiten alle realiteit. (Toch?).