[Vierde deel van het verslag over de slag bij Farsalos. Het eerste was hier.]

Als Julius Caesar schrijft over de Slag bij Farsalos, plaatst hij uiteraard zichzelf in het zonnetje. Zeker, zijn mannen vochten dapper, en Pompeius had zich door overenthousiaste ondercommandanten laten verleiden tot fouten, maar uiteindelijk was het Caesars veldheersgenie dat de beslissing bracht. Vergelijk het met zijn bekendere verslag van de Gallische Oorlog, die zou zijn beslist in één belegering (Alesia), één gevecht om een zwak punt bij één fort, waarbij alles aankwam op de moed van één eenheid, die dreigde te bezwijken, waarbij de beslissing tot stand kwam toen de manschappen één man herkenden aan zijn felrode veldheersmantel.

Improvisatie

Zo ook dit keer: een laatste maatregel van Caesar redde de dag. Zijn cavalerie, duizend ruiters, stond op zijn eigen rechtervleugel, tegenover zevenduizend ruiters aan Pompeius’ zijde. Caesar schrijft (in de vertaling van Hetty van Rooijen):

Caesar observeerde Pompeius’ opstelling en vreesde dat zijn rechtervleugel door diens grote menigte ruiters omsingeld zou worden. Daarom haalde hij snel uit de derde linie van elk legioen een cohort weg, vormde hiermee een vierde linie, plaatste die tegenover de ruiterij, maakte zijn bedoeling duidelijk, en waarschuwde dat de overwinning die dag afhing van de moed van deze cohorten. Ook beval hij de derde linie en het leger als geheel niet aan te vallen zonder zijn uitdrukkelijke commando. Wanneer hij het moment daarvoor gekomen achtte, zou hij met zijn vaandel het teken geven. (Burgeroorlog 3.89)

De aanval

Het zal inmiddels rond half elf zijn geweest. Thessalië is omgeven door bergen en de hitte wordt er niet naar zee geblazen. Het wordt er eind juni verschrikkelijk heet, zoals elke archeoloog u kan vertellen die er heeft gewerkt. De soldaten in hun pantserhemden zullen het maar wat heet hebben gehad, maar het trompetsignaal gaf ze iets anders om over te denken. Volgens Caesar blaakten zijn mannen van strijdlust.

Tussen de beide linies was juist genoeg ruimte voor de aanloop en aanval van de beide legers. Maar Pompeius had zijn mannen opgedragen Caesars aanval op te vangen, niet van hun plaats te komen en op die manier Caesars linie uiteen te trekken. (Burgeroorlog 3.92)

Dit is het soort details waar krijgshistorici van opveren. Wij kunnen immers niet weten wat er gebeurt tijdens een veldslag, waarbij tienduizenden mannen in stormloop op elkaar afgaan. Dat ze niet gelijktijdig aankomen, waardoor de impact niet gelijkmatig is, is iets dat je kunt beredeneren, maar omgekeerd kun je ook beredeneren dat gedisciplineerde soldaten in het gelid kunnen blijven. (Het is waarom zoveel oefeningen van moderne legers bestaan uit geestloos exerceren.) Het is prettig als een bron uitsluitsel biedt. Er was nog een bijkomend voordeel dat we ook niet met re-enactment kunnen beproeven:

Pompeius verwachtte ook dat de speren [van Caesars manschappen] lichter zouden neerkomen op soldaten die op hun plaats bleven staan dan als ze de geloste wapens tegemoet zouden rennen. Tegelijkertijd zouden Caesars soldaten door de tweemaal zo lange aanloop buiten adem en geheel uitgeput raken. (Burgeroorlog 3.92)

Caesar weet het beter:

Naar onze mening gaf Pompeius hiermee geen blijk van goed inzicht. Want in alle mensen is van nature een zekere aandrift en energie aanwezig, die door strijdlust ontvlamt. Bevelhebbers moeten die niet onderdrukken maar versterken. Niet voor niets is het van oudsher de gewoonte van alle kanten trompetten te laten schallen en gezamenlijk de strijdkreet aan te heffen. Men meende dat daardoor de vijanden afgeschrikt en de eigen troepen aangevuurd werden. (Burgeroorlog 3.92)

Het treffen

Op het signaal voor de strijd stormden de soldaten voorwaarts met hun wapens in de aanslag. Maar toen ze bemerkten dat de Pompeianen hun niet tegemoet kwamen, vertraagden ze als ervaren en in eerdere gevechten geoefende militairen vanzelf hun looppas en hielden ongeveer halverwege halt, om hun krachten niet te verbruiken voordat ze de vijand bereikten.

Na korte tijd hervatten ze hun stormloop, wierpen speren en trokken volgens de instructies van Caesar snel hun zwaarden. Ook de Pompeianen deden hun plicht. Ze vingen de speren op, weerstonden de aanval van de legioenen, bleven in rij en gelid en grepen na het werpen van speren eveneens hun zwaarden. (Burgeroorlog 3.93)

Caesar zou de overwonnen soldaten van Pompeius in zijn eigen leger opnemen. Het wezen van zijn staatsgreep was immers dat zijn eigen leger in de plaats kwam van het leger van de Romeinse Republiek. Daartoe integreerde hij alle oudere eenheden. Het kon geen kwaad zijn nieuwe soldaten een compliment te geven.

Terwijl de infanterie dus elkaar vast had gezet, vond het beslissende deel van het gevecht plaats op Caesars rechtervleugel, waar zijn 1000 ruiters stonden tegenover 7000 tegenstanders.

Tegelijkertijd stormden de ruiters vanaf Pompeius’ linkervleugel, zoals was opgedragen, als één man naar voren, en de hele menigte boogschutters zwermde uit. Tegen hun aanval was onze ruiterij niet bestand en zij week een weinig terug, waarop de Pompeiaanse ruiters des te feller begonnen op te dringen, zich in eskadrons ontvouwden en onze slaglinie aan de open kant begonnen te omsingelen.

Zodra Caesar dat bemerkte gaf hij het signaal aan de vierde linie, die hij uit de zes cohorten gevormd had. Die stormden snel naar voren en deden zo’n krachtige tegenaanval op Pompeius’ ruiters dat geen van hen standhield. Allen maakten rechtsomkeert en gaven niet alleen hun stelling op, maar sloegen meteen op de vlucht in de richting van de heuveltoppen. Door hun verdwijnen bleven de boogschutters en slingeraars weerloos en onbeschermd achter en werden tot de laatste man gedood. In één ruk door omsingelden de cohorten de Pompeianen op de linkervleugel, die nog doorvochten en in het gelid weerstand boden, en vielen ze in de rug aan. (Burgeroorlog 3.93)

[Wordt over een uur vervolgd. Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]