De laatste jaren zijn er veel boeken verschenen over de dekolonisatie van Indonesië. Zie bijvoorbeeld het voortreffelijke Merdeka. De strijd om de Indonesische Onafhankelijkheid van Henk Schulte Nordholt en Harry Poeze (Zutphen, 2022). De politionele acties (tussen 1947 en 1949) van het Nederlandse leger in Indonesië hebben daarbij terecht veel aandacht gekregen. Die politionele acties met honderdduizend Nederlandse militairen waren in een tijd dat het uitgeputte Nederland enigszins begon te herstellen van het verdriet, de armoede en de materiële schade van de Tweede Wereldoorlog. Net als bij andere Europese koloniale machten, waren de Nederlandse belangen kennelijk te groot om de Nederlands-Indië zo maar op te geven.
Ontsporing van Geweld
Het zal naar aanleiding van de huidige aandacht voor de dekolonisatie van Indonesië zijn dat er een herdruk is verschenen van een boek dat ruim vijftig jaar geleden voor het eerst werd gepubliceerd. J.A.A. van Doorn (1925-2008) en W.J. Hendrix, Ontsporing van Geweld. Nederlands/Indisch/Indonesisch conflict (Rotterdam, 1970). Ik bezit die eerste druk met veel streepjes. Het boek biedt een gedetailleerde beschrijving van die politionele acties. De auteurs waren als militair tijdens de politionele acties ter plekke. Ze hebben goed gekeken en zorgvuldig genoteerd wat er gebeurde. In het boek hebben ze hun ervaringen van toen gecombineerd met in 1970 nieuwe historische kennis en sociologische inzichten. Dat maakt het boek een belangrijke gevalstudie.
Nadat de Japanse bezetting was beëindigd en de tijdelijke Engelse troepen zich begonnen terug te trokken, brak de zogenaamde chaotische Bersiap-periode aan. Van Indonesische zijde was er een explosie van bloedig geweld en verwoesting gericht tegen niet-Indonesiërs. Ook werd de Indonesische Republiek uitgeroepen. Toen Nederlandse militairen in Indonesië arriveerden waren er al aan Nederland verbonden militairen, in de eerste plaats die van het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger (KNIL), ter plekke. De omgang tussen de gevestigde leiding van het KNIL en de dienstplichtige nieuwkomers uit Nederland was rondweg slecht. Het militair optreden werd er daardoor niet gemakkelijker op.
De Nederlandse militaire operaties in Indonesië verliepen ongekend gewelddadig, geheel in strijd met het door velen gekoesterde beeld dat Nederland een vreedzaam land is. Maar Nederland is zo vreedzaam omdat het zo’n klein land is. Er is tegenover de buitenwereld weinig keus. In de koloniën lag de machtsbalans veel schever en in de loop der eeuwen is er dikwijls bloedig militair geweld gebruikt door de Nederlandse koloniale macht.
Guerrilla
De auteurs stellen zich de vraag waarom dat geweld door Nederlandse militairen bij de politionele acties zo hoog kon oplopen. Het boek is geschreven tijdens de Amerikaanse oorlog in Vietnam, waar een modern, goed uitgerust leger geen oplossing vond voor de vraag hoe een vijand te verslaan die een guerrillaoorlog voerde. In militair jargon heet dat een asymmetrische oorlog. De Indonesische verzetsstijl kan als een guerrilla – kleine oorlog – worden gezien. Ook dat is een asymmetrische oorlog. De schrijvers betogen dat het Indonesische verzet tot weinig anders in staat was dan het voeren van zo’n guerrillaoorlog. Daarmee bieden ze geen verontschuldiging voor de moorden die door fanate, Indonesische strijders werden gepleegd, maar wel een verklaring waarom dat gebeurde.
Van Nederlandse zijde werd voortdurend protest aangetekend tegen de handelswijze van het Indonesische verzet. Dat Nederlandse protest komt dicht in de buurt van opmerkingen die later door Amerikaanse militairen in Irak zijn gemaakt. Van Irakese zijde wordt niet ‘eerlijk’ of ‘laf’ gevochten, vonden ze.
De lokale bevolking
Onderdeel van de tactiek van de guerrilla was om goede banden met de lokale bevolking te onderhouden. Hetzelfde gebeurde van Nederlandse zijde. De bevolking probeerde zich zoveel mogelijk afzijdig te houden:
(…) het meest bekend geworden is de figuur van de beleefd naar beide zijden meldende kampongbesturen.
Soms was er zelfs een aparte contactpersoon voor de Nederlanders en een voor het Indonesisch verzet.
Geweldsfuik
Als voorbeeld van ontspoord geweld bespreken de auteurs het verschijnsel van een geweldsfuik. Het kwam voor dat tijdens verhoren Indonesische gevangenen soms ernstig werden mishandeld. Aangezien gevangen moesten worden doorgestuurd naar een hoger echelon en de betrokken militairen vreesden dat dit tot problemen zou leiden, werden gevangenen eenvoudigweg geliquideerd. Het voorbeeld is schrijnend, maar achteraf zijn zulke gebeurtenissen moeilijk te reconstrueren. Zoals Van Doorn en Hendrix schrijven:
Er zijn formules genoeg om dit te verheimelijken. De bekende formules – bekend uit iedere oorlog – waren beschikbaar: de gevangene trachtte te ontsnappen en moest worden neergeschoten, aangetroffene maakte een dreigende beweging (…).
Er was overigens slechts een kleine groep militairen bij betrokken. De auteurs citeren een kapitein:
Liquideren … zeker, dat is een afdoende manier, maar ik voel er niets voor om naast mijn diensttijd hier nog een paar jaar in de gevangenis op te knappen … Nee, dan laten we de kerels maar liever lopen en wachten tot onze tijd er op zit. Dat is natuurlijk geen stijl, accoord, maar je wordt er toe gedreven.
Blinde vlek
Als uitgangspunt van hun analyse wijzen de auteurs erop dat een leger per definitie een geweldpotentieel is, militair optreden is niets anders dan uitoefenen van geweld. In de sociale wetenschappen wordt dat nog weleens over het hoofd gezien, volgens de auteurs. De oorzaak van de blinde vlek is niet moeilijk te vinden:
De krijgsmacht is een gerespecteerd instituut (…). De samenleving handhaaft echter als een van haar centrale normen de beteugeling van geweld en tracht dit geweld zelfs geheel uit te sluiten, Deze gelijktijdige erkenning en ontkenning van hetzelfde verschijnsel leidt tot tal van ontsnappingen, met als meest succesvolle het plaatsen van een stilzwijgend taboe over het geweldsverschijnsel.
Reacties
De auteurs slagen heel goed met het doorbreken van dat taboe door hun analyses van de politionele acties. Maar Van Doorn en Hendrix schreven hun boek in een andere tijd dan de huidige. Tegenwoordig domineren morele verontwaardiging, schulderkenning en excuses. Dat speelde vijftig jaar geleden nog nauwelijks een rol. Toch waren er heftige reacties bij het verschijnen van de publicatie. Dat kwam door de zakelijk toon waarmee het geweld bij de politionele acties werd blootgelegd. Het trauma van het ontspoorde geweld was verdrongen en maar weinigen wilden dat toen weer op rakelen.
Het boek Van Doorn en Hendrix onderzoekt een schokkend onderwerp uit het Nederlands koloniale verleden. Het ruim vijftig jaar oude boek was een onthullende pioniersstudie en leest vandaag de dag beslist niet gedateerd. Het verdient het om opnieuw te worden gelezen.
- J.A.A. van Doorn en W.J. Hendrix, Ontsporing van Geweld. Nederland-Indonesisch conflict (herdruk 2019)
[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer drieëntwintigste keer in. Bedankt Huibert!]
“De politionele acties ….”
Niks politionele acties. oorlogshandelingen. Het was een bevrijdingsoorlog, goed vergelijkbaar met die in Vietnam om maar de bekendste te noemen. Dat was mij in de jaren 1980 al duidelijk; in 1970, toen dit boek verscheen, verliet ik net de kleuterschool. En nee, zij die een bevrijdingsoorlog voeren zijn niet automatisch de goeieriken. Zie Robert Mugabe.
Wat later heb ik nog eens iemand gesproken die als scholier een scriptie had geschreven over een Javaanse veteraan die voor de KNIL vocht. Als ze een kampong naderden moesten hij en zijn maten voorop. De Jantjes hielden hun geweren op hen gericht voor het geval ze er geen zin meer in hadden. Jammer genoeg was de scriptie al vernietigd, anders had ik er destijds werk van gemaakt.
“een leger per definitie een geweldpotentieel is”
Daarom geloof ik dat van die kleine groep niet. Wie zoekt kan aardig wat westers-geallieerde oorlogsmisdaden vinden van tussen juni 1944 en mei 1945. Ik zie niet in waarom Nederlandse soldaten zich beter zouden gedragen.
Wat ik mis – het is weinig bekend – is dat in zuiver militair opzicht Operatie Product en Operatie Kraai tamelijk succesvol was. Aan het einde bezette het Nederlandse leger het grootste deel van Java. De Indonesiërs wonnen de oorlog in de politieke arena. Uiteraard, zo gaat dat hier nou eenmaal, leidde dat niet tot enige consequenties voor de politiek verantwoordelijken.
Het moge duidelijk zijn dat ik dit boek niet hoef te lezen. Het is me allemaal al een paar decennia bekend. Nooit overmatig last gehad van patriottische neigingen; soms met voetbal, niet eens met wielrennen. Hup Vingegaard! Want drie keer Pogi is zo saai.
“Wat ik mis – het is weinig bekend – is dat in zuiver militair opzicht Operatie Product en Operatie Kraai tamelijk succesvol was.”
Dat dacht ik aanvankelijk ook, maar in de loop van mijn onderzoek naar een Indie bataljon ben ik dit gaan betwijfelen. Ik denk dat de werkelijkheid meer is dat de Indonesiers de Nederlanders grotendeels lieten komen, in de context van hun guerilla. Ze konden weinig beginnen tegen geconcentreerde Nederlandse troepen. Maar dat hoefden ze ook helemaal niet. Meteen na de acties zie je overal stevig guerilla verzet waar Nederland vrij machteloos tegen was. Zeker na de tweede actie niet. Dat was de militaire doodsteek voor Nederland. Veel te veel gebied dat zij totaal niet konden controleren. ‘Bezet’ is een hele relatieve term in deze context.
De Nederlandse acties in Indonesië verliepen ongekend gewelddadig – ten opzichte van wat? De Slag bij Verdun? De Somme? Het Oosfront in WO II?
Misschien biedt het juist aanbeveling de term ‘politionele acties’ te handhaven, juist tussen aanhalingstekens. Lezers krijgen dan de hint dat hier meer aan de hand is.
Daar zou ik wel voor zijn. Sommige historische begrippen zijn ronduit verkeerd, maar kun je gewoon niet meer veranderen. “Sumerische Renaissance” is ook zo’n begrip maar ik heb nog nooit iemand horen pleiten voor een andere naam.
Ik vond dit boek ook een van de meest verhelderende studies over geweld. Heel lang is het boek ook een pioniersstudie gebleven. Verder onderzoek naar ’technisch geweld’ is pas ook recentelijk weer aan de orde. Inderdaad nog steeds de moeite waard om te lezen.
Ha, een medestander die er verstand van heeft.
Ondertussen wel een beetje ja. Ik ben een boek aan het schrijven over het bataljon van mijn opa. Aantal veteranen geinterviewd en ondertussen al een jaar of 10 af en toe de archieven in. Je zou kunnen zeggen dat het een uit de hand gelopen interesse is.