Wie moderne literatuur over paardenrennen in de Romeinse tijd leest, ziet steeds weer dat een schrijver de val van een strijdwagen een naufragium of ‘schipbreuk’ noemt. Geen enkel Latijns woordenboek vermeldt echter deze betekenis, zelfs de Thesaurus linguae Latinae niet in het lemma naufragium. Voor dit lemma heeft Marijke Ottink alle citaten van het woord naufragium uit de Oudheid gecontroleerd. Waar stoelt de bewering dat een valpartij een naufragium heette dan op?

Inscripties

In een paar inscripties staat vermeld dat iemand is omgekomen bij een schipbreuk. De volgende inscriptie gaat over een soldaat die gelegerd was in Brittannië en geen centurio meer kon worden omdat hij omkwam bij een schipbreuk (naufragio).

[ ̣ ̣ ̣]
opt[i]onis ad spem
ordinis (centuria) Lucili
Ingenui qui
naufragio perit
s(itus) e(st)

…een adjudant in de centurie van Lucilius Ingenuus in afwachting van promotie tot centurio, die omkwam bij een schipbreuk, is [hier] begraven. (RIB 544)

Dit kan niet over een wagenmenner gaan, want soldaten konden geen wagenmenners zijn. Dat waren altijd slaven of andere personen van lage rang.

Ramp

Naufragium kan, net zoals ‘ schipbreuk’ in het Nederlands, heel goed figuurlijk gebruikt worden voor een ramp. Een voorbeeld uit Livius: een gezant uit Saguntum, dat door de Carthagers is ingenomen, spreekt tot de Romeinse Senaat. De vernietiging van de stad Saguntum wordt beschreven als een schipbreuk.

Hoewel u zo’n rampzalige oorlog voerde in Italië en Hannibal als vijand had, stuurde u een consul met een leger naar Spanje om als het ware het wrak van onze schipbreuk te verzamelen. (Livius 28.39.3)

Griekse parallellen

Hoe komt men er dan toch bij dat een ongeluk bij de paardenrennen in de Oudheid in het Latijn een naufragium werd genoemd? Het moet met terugwerkende kracht in de moderne tijd zijn uitgevonden. Mogelijk was het Grieks de aanleiding. In Sophocles’ tragedie Elektra vinden we tweemaal het woord ‘schipbreuk’ in combinatie met ‘van een paard’ voor een gevallen racewagen. Hier zien we duidelijk hoe een ravage bij het wagenrijden met een schipbreuk wordt vergeleken:

Dit had een valpartij en veel ravage tot gevolg, de hele vlakte leek een zee die overal met wrakhout was bezaaid (Sophocles Electra 729-730, vert. Hein van Dolen)

De tweede vermelding is in regel 1444. Voor het werkwoord ‘schipbreuk lijden’ is er een passage bij Demosthenes waarin staat dat toeschouwers van paardenraces zich juist over een val verheugen:

Velen benadrukken dat niets in de paardensport zoveel vreugde brengt als een schipbreuk. (Demosthenes 61.29)

Ik heb geen andere voorbeelden gevonden, maar deze passages zijn heel duidelijk als parallellen. Maar ze zijn in het Grieks, niet in het Latijn.

Neolatijn

Toen geleerden in de moderne tijd over wagenrennen schreven, deden zij dat aanvankelijk niet in het Engels of Duits, maar in het Latijn. Bij het citeren van de bovengenoemde Griekse passages verscheen automatisch naufragium in hun eigen tekst. Zo publiceerde Ulisse Aldrovandi in 1616 het werk De quadrupedibus solidipedibus volumen integrum (‘Compleet werk over eenhoevige viervoeters’, d.w.z. over paarden). Hij heeft het ook over wagenrennen in de oudheid en op bladzijde 270 verwijst hij naar de bovengenoemde passage van Demosthenes:

Demosthenes noemt het τὰ ναυαγοῦντα, alsof de wagens schipbreukig zijn (naufragos) of schipbreuk hebben geleden (naufragium). Over de eerste schipbreuk staat een prachtige passage in de Orestes van Sophocles.

Het lijkt erop dat het Aldrovandi alleen om het verschijnsel gaat, niet om de term naufragium, want in het volgende geeft hij alleen beschrijvingen van wagenbotsingen. De passage van Sophocles bij hem bevat ook geen woord voor schipbreuk.

Latijnse beschrijvingen

Zoals gezegd is er voor Latijn geen bewijs voor naufragium als val. Er zijn wel beschrijvingen van valpartijen. De eerste overgebleven beschrijving in het Grieks is van Homerus (Ilias 23.390-400). In het Latijn heeft het opvolgers gevonden in Statius (Thebais 6.504-510) en Silius Italicus:

Totdat Durius, vertrouwend op de eerste krachten van de jeugd, voorovergebogen de teugels omgooit en zo de wagen op zijn kant zet, en in het voertuig van Atlas ramt, die al wat zwakker is van ouderdom, en die nu uit alle macht klaagt: ‘Waar raas je heen? Wat is het nut van zulk zinloos rijden? Wil je mij en de paarden samen de dood injagen?’ Terwijl hij dit roept, draait de brekende as hem op de grond en de paarden, die tegelijkertijd schrikken, verspreiden zich één voor één – vreselijk – over de vlakte. Durius slaat zijn paarden zegevierend met de lijn in een open parcours, en midden in het zand worstelt Atlas om op te staan, terwijl Peloros wegloopt. (Silius 16.405-410)

Sidonius Apollinaris geeft een zeer lang verslag van een race, ook hier is er een spectaculaire val (Carm. 23.405-415). Het woord naufragium komt nergens voor, maar het zou ook niet in het metrum passen. Er staan echter ook geen woorden in de beschrijvingen die zouden wijzen op een metafoor van schepen. Dus er zijn geen toespelingen op een schipbreuk.

Sarcofagen

Valpartijen in wagenrennen moeten grote indruk hebben gemaakt. Het was waarschijnlijk precies waar de toeschouwers op zaten te wachten of bang voor waren. Er zijn enkele sarcofagen voor kinderen uit de Oudheid waarop wagenrennen, soms met valpartijen, zijn afgebeeld.

Conclusie

Of de Romeinen een wagenval in het circus naufragium noemden, is niet overgeleverd. Het is goed mogelijk, aangezien een figuurlijk gebruik van naufragium in de zin van een ramp is overgeleverd. Er is ook bewijs uit het Grieks waarin een val van een strijdwagen wordt beschreven als een schipbreuk. Het woord naufragium deed waarschijnlijk zijn intrede in moderne werken over circusspelen vanuit het Neo-Latijn: yoen geleerden nog in het Latijn over wagenrennen schreven, gaven zij de genoemde Griekse citaten weer met de vertaling naufragium.

[Een gastbijdrage van Josine Schrickx. Dank je wel!]