Met een lengte van bijna 1100 kilometer (1.094 om precies te zijn) is de Elbe, de antieke Albis, een van de langste rivieren van Europa. Hij ontspringt in Bohemen ofwel Tsjechië en stroomt vervolgens door oostelijk Duitsland naar de Noordzee. Het rotsachtige Helgoland, waar men al vanaf de Oudheid barnsteen wint, ligt tegenover de Elbemonding.
De onbekende bron
De antieke geografen wisten dat de rivier ontsprong in Bohemen, het land dat zijn naam dankte aan de Boiërs maar in historische tijden werd bewoond door de Marcomannen. De Griekse en Romeinse auteurs waren echter niet zeker van de precieze locatie van de bron. Aan het begin van de tweede eeuw schrijft de Romein Tacitus dat de rivier “ontspringt in het gebied van de Hermonduriërs” (Germania 41.2), terwijl de Grieks-Romeinse aardrijkskundige Ptolemaios van Alexandrië denkt aan het Sudetengebergte (Geografie 2.11.1).
De Grieks-Romeinse geschiedschrijver Cassius Dio, die toegang moet hebben gehad tot rapporten over de Marcomannenoorlog van keizer Marcus Aurelius, stelt dat de bron ligt in het Vandalische gebergte (Romeinse geschiedenis 55.1.3). Wij noemen dat de Krkonoše. En dat is inderdaad waar de Elbe ontspringt.
Romeinen aan de Elbe
De eerste Romeinse bevelhebber die de Elbe bereikte, was prins Drusus in 9 v.Chr. Hij vond het daar wel genoeg. De eerste Romein die de stroom overstak, was Lucius Domitius Ahenobarbus aan het begin van onze jaartelling. In 5/6 na Chr. verkende Tiberius de loop van de Elbe over een aanzienlijke afstand. Ooggetuige Velleius Paterculus heeft er een mooie anekdote over.
Hoewel weleens wordt beweerd dat de Germaanse Oorlogen die de Romeinen in 12 v. Chr. ontketenden, ten doel hadden de rijksgrens te verleggen van de Rijn naar de Elbe, staat dat nergens vermeld in onze bronnen. Erg aannemelijk is het ook niet, want volgens de antieke topografische kennis zou een Elbegrens langer en omslachtiger zijn dan de Rijngrens.
Germaanse stammen
Onder de stammen die langs de rivier leefden waren de Langobarden (aan de Beneden-Elbe) en de Hermonduriërs (aan de Midden-Elbe). Zij behoorden allebei tot de Jastorf-cultuur, wat de archeologische manier is om te zeggen dat het ging om Germaanse volken. Dat geldt ook voor de Semnonen, die leefden op de oostelijke oever van de rivier, langs de Havel en de Spree.
Langs de Boven-Elbe gaven de al genoemde Boiërs hun naam aan Bohemen. Toen deze Keltische stam naar Italië was vertrokken – de naam Bologna herinnert aan het land van aankomst – lag het gebied van de Boven-Elbe en Moldau vrij voor kolonisering door de Marcomannen.
Is het ook bekend waarom ze vertrokken?
Vertrokken? Ze werden daar uitgeroeid door de Dacische koning Burubista https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Boii
En zijn de Boii altijd dezelfde Boii?
De Boii trokken in de vijfde/vierde eeuw v.Chr. weg uit Bohemen. Waarom, we weten het niet. Een deel vestigde zich op de Povlakte. Wel meer Keltische stammen trokken daar toen naartoe (Mediolanum, Milaan, is een goed-Keltische naam). Een andere groep Boii vestigde zich stroomafwaarts langs de Donau in het huidige Burgenland. Het is deze groep die door de Daciërs zou zijn uitgeroeid.
Dresden wordt wel Florence aan de Elbe genoemd. Een paar jaar terug zaten mijn vrouw en ik in Dresden op een terras aan de Elbe. De mevrouw die ons het ijs bracht zei dat een paar jaar eerder de Elbe overstroomde zodat het water tot aan het plafond van de onderste verdieping van het restaurant stond; de koelkast was door het water naar een andere plek vervoerd.
Dat de Romeinen een deel van de Elbe kende en overstaken is nieuw voor me. Altijd leuk dit blog. Zelf moet ik de Elbe minstens honderd keer hebben overgestoken. Uiteraard met de trein tussen Amsterdam-Berlijn-Amsterdam. In Dresden om van het Centrum naar Neustad te reizen. Neustad is in de negentiende eeuw gebouwd en nooit gebombardeerd en dus origineel. Zo is is er een originele Melkwinkel waar je een glas melk kunt drinken. Tegenwoordig populair als nachtelijk uitgaanscentrum. En ook nog de nodige keren bij Hamburg. Vaak met pontjes vanaf de Landungsbrücken.
Kleine correctie: het heet Neustadt.
Mijn vrouw en ik hebben op de Alte Markt gestaan, waar destijds de brand woedde. Ik hoorde een Engelstalige gids zeggen dat het daar 1200 graden C was geweest. De Mariakirche die daar staat is opgebouwd uit flinke zandsteenblokken. Na de brand heeft men zwarte blokken die nog te gebruiken waren weer ingebouwd, waardoor de
Kirche er nogal pixellated uitziet.
Ik vergis mij. Het heet daar Neumarkt en daar staat de Frauenkirche.
Grappig. Nu je het zo zegt realiseer ik me hoe vaak en op hoeveel verschillende plekken ik de Elbe ben overgestoken. Van Vrchlabi vrij dicht bij de bron in Noord-Tjechië tot de pont bij Brunsbüttel, de meest benedenstroomse plek waar je de Elbe nog kan oversteken. En een flink eind er langs gefietst.
“Erg aannemelijk is het ook niet, want volgens de antieke topografische kennis zou een Elbegrens langer en omslachtiger zijn dan de Rijngrens.”
Als je dit zo schrijft lijkt het alsof de Romeinen in die tijd de Rijn als een rijksgrens zagen. En dat staat ook geenszins vast. Men was de Rijn al over en dat bleef ook zo na Varus’ nederlaag.
We weten wel dat Rome aan de ontwikkeling van nieuwe Germaanse provincies werkte, en zonder Arminius zouden die er waarschijnlijk wel zijn gekomen (al is het zinloos speculeren voor hoe lang). De infrastructuur werd aangelegd, de eerste steden werden gebouwd, en Varus was druk bezig met het doordrukken van de Romeinse wet- en regelgeving.
“Hermonduriërs”
Is dat de huidige schrijfwijze? Ik heb altijd ‘Hermonduren’ gelezen. Dit heeft iets geforceerds, zoals ‘Irakiërs’ of wat ik onlangs op een journaal hoorde, ‘Israeliërs’.