Sommigen zullen Stevin, Huygens, Boerhave, Van der Waals of Brouwer de grootste geleerde noemen die ooit in Nederland leefde, maar ik denk eerlijk gezegd dat de totaal vergeten Joseph Justus Scaliger (1540-1609) nog net een tikje belangrijker was.

Zijn oeuvre is, net als dat van de apostel Paulus, te vergelijken met een tijdbom: in beide gevallen gaat het om ogenschijnlijk eenvoudige innovaties die pas na enige tijd leidden tot een explosie van vrijheid. In het geval van Paulus gaat het om de simpele constatering dat alle christenen onderling gelijk moeten zijn, een constatering die in de christelijke tijd steeds weer werd herhaald en eerst leidde tot verbetering van de positie van slaven en uiteindelijk tot het einde van de slavernij. De Leidse geleerde Scaliger hield zich bezig met de chronologie van de Oudheid, maakte een einde aan het autoriteitsgeloof en ontketende de secularisering van het wereldbeeld.

Chronologie als probleem

Het probleem was al een kleine eeuw oud toen Scaliger zich ermee begon bezig te houden. Het was ontstaan toen de Renaissance-geleerde Giovanni Nanni een reeks teksten uit de Oudheid had gepubliceerd, die alle het gelijk van de Bijbel bevestigden en (met één uitzondering) alle vervalst zouden blijken te zijn. De hele zestiende eeuw zocht men naar criteria om kaf en koren te scheiden, en één instrument was de inconsistente chronologie van Nanni’s materiaal.

Dit dwong de onderzoekers van die tijd de systemen te doorgronden waarmee de volken van weleer de tijd hadden geregistreerd. Zolang oude auteurs jaren ‘na Christus’ gebruikten, ondervonden de zestiende-eeuwse geleerden weinig moeilijkheden, maar de periode daarvóór was lastiger. Het probleem werd bovendien gecompliceerd doordat er allerlei getalspeculaties bestonden over de terugkeer van Christus. De gedachte was dat de Bijbel, vooral Daniël 9, een code bevatte om het einde der tijden te berekenen. Scaliger, die de historische chronologie definitief doorgrondde, viel op doordat hij zich van deze vorm van maatschappelijke relevantie niets aantrok: hij wilde sec weten hoe de chronologie van de Oudheid was en bekommerde zich daarbij niet om de wederkomst van Christus.

Het gezag van de Bijbel

De preciezere dateringen vormden een belangrijke verbetering van onze kennis van de Oudheid, maar er is meer aan de hand. De lijst van farao’s die de Egyptische priester Manethon had opgesteld, was namelijk wel heel erg lang en liet zich moeilijk harmoniseren met de informatie uit de Bijbel. Er zouden bijvoorbeeld al farao’s zijn geweest vóór de Zondvloed, en hoewel dat op zich niet kon worden uitgesloten, was het wel vreemd dat de Egyptenaren geen enkele herinnering bewaarden aan deze ramp en in plaats daarvan dachten dat de reeks van koningen ononderbroken was. Scaliger concludeerde dat de autoriteit van de Bijbel, die hij voor geloofszaken accepteerde, zich beperkte tot religie. In zijn beroemde brief aan Christina van Lotharingen uit 1615 zou Galilei, die het oeuvre van Scaliger natuurlijk kende, dit standpunt overnemen.

Scaligers boeken, De emendatione temporum (1583) en de Thesaurus temporum (1606), zijn tegenwoordig nagenoeg onleesbaar, maar ze veranderden de wereld. Het idee dat de Bijbel niet op alle terreinen het laatste woord vormde, markeert niets minder dan het begin van wat is getypeerd als ‘de secularisering van ons wereldbeeld’ en ‘de radicale Verlichting’. Veel invloedrijker kunnen wetenschappelijke resultaten niet zijn. Zo beschouwd is Scaliger de grootste geleerde die ooit in Nederland leefde.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.