In de achttiende eeuw stelden geleerden voor het eerst de vraag waar religie vandaan kwam. Ze opperden dat het iets te maken had met angst voor onbegrepen natuurkrachten. Voor die theorie konden ze teruggrijpen op het oude Griekenland, waar Zeus de dondergod was, Demeter de kiemkracht vertegenwoordigde en Poseidon werd geacht aardbevingen te veroorzaken. Wetenschappers hebben sindsdien uiteraard ontdekt dat bliksem, vruchtbaarheid en aardbevingen natuurlijke oorzaken hadden.
Er bleven echter voldoende onverklaarde zaken over en menig gelovige greep die aan als argument dat God toch bestond. De negentiende eeuw zag zo een leuk debat tussen enerzijds conservatieve gelovigen, die de aandacht vestigden op zaken die de wetenschap niet kon verklaren – zoals de genezingen in Lourdes – en die dan het bestaan van een welwillende godheid moesten bewijzen, en anderzijds wetenschappers die deze mysteriën een voor een toch verklaarden. Zeker nadat Darwin de evolutieleer had geformuleerd, was Gods bestaan een hypothese waaraan men weinig behoefte meer had.
Rond 1900 wezen sommige theologen op het schrale Godsbeeld achter deze discussie. Wie werkelijk meende dat God de wereld stuurde met een wonder links of een natuurkracht rechts, reduceerde Hem naar de laatste gaten in de wetenschappelijke kennis. Met hun waarschuwing tegen de ‘God van de gaten’ spoorden de theologen de mensen aan de moderne wetenschap te aanvaarden en religie te gebruiken als basis voor een humane ethiek.
Die waarschuwing is gehoord. Hedendaagse gelovigen hebben geen moeite met de evolutieleer en weten dat onverklaarbare genezingen niet bewijzen dat God de natuurwetten ten behoeve van deze of gene patiënt heeft opgeschort. Omdat de opvattingen van religieuze fundamentalisten nou eenmaal makkelijke kopij vormen, krijg je uit de media soms een ander idee, maar ik zou verbaasd zijn als in Europa meer dan 10% van de gelovigen creationist is.
Tot pakweg 1995 hoorden we dan ook maar weinig over de God van de gaten. Wél ondergroeven godsdiensthistorici de aanname dat religie is ontstaan om de natuurkrachten te verklaren. Zeker, er zijn natuurgoden geweest, maar daarnaast waren er talloze andere godheden. In de heldendichten waarmee de Griekse literatuur begint, Homeros’ Ilias en Odyssee, is Zeus minder dondergod dan koning van goden en mensen, speelt de wijsheidsgodin Athena een hoofdrol en is Poseidon een soort boze vader die opkomt voor een gepest zoontje.
Nu kun je aannemen dat natuurgoden een rol speelden in een eerdere fase van de antieke religie. De ontcijfering van het Lineair-B maakte echter duidelijk dat de goden van Homeros al zo’n vijf eeuwen eerder werden vereerd. Waren die natuurgoden dan nóg eerder? Het blijkt niet uit de teksten uit Egypte en Mesopotamië, waar de natuurgoden eveneens deel uitmaakten van een groter pantheon. Toen was de beschermgod van het koningschap de voornaamste godheid. Wie vandaag de dag nog meent dat religie ontstond om natuurverschijnselen te verklaren, moet inmiddels richting prehistorie. Die dekselse natuurgoden schuilen in de gaten van onze oudheidkundige kennis.
Gek genoeg maakte het argument van de god van de gaten na pakweg 1995 een comeback. Die heeft alles te maken met de opkomst van het internet waar, zoals ik vorige keer al schreef, bad information drives out good en verouderde visies op het verleden ongehinderd kunnen worden verspreid. Voor zover ik kan nagaan is de terugkeer van de god van de gaten te danken aan evolutiebiologen die op het internet een argument vonden dat hen aansprak. Ik snap dat ze het benutten in hun strijd tegen het creationisme, maar zonder het te willen dragen ze zo bij aan de verspreiding van desinformatie.
Hoe dat de wetenschap verder helpt zou ik bij god niet weten.
[Mijn wekelijkse religiecolumn, afgelopen maandag op Sargasso.]
Ik geloof niet dat de mensheid religies bedacht omdat ze de natuur niet begrepen. Natuurlijk zijn de oude goden strak verbonden met de natuur(krachten), maar volgens mij zat en zit daar een heel andere drijfveer achter – de mensheid probeert die krachten te beheersen. Een god van de aardbevingen was niet nodig omdat men niet snapte waar die dingen vandaan kwamen (en dan was het leuk er een persoonlijkheid aan te hangen en er een tempeltje voor te bouwen). Nee, het ging er volgens mij vooral om dat men door gebeden en offers etc. die goden tot een bepaald gedrag kon bewegen/dwingen. Ik offer een geit en jij laat het regenen. Illusie natuurlijk, maar hoe diep dat geloof in de ‘beheersbaarheid’ ging blijkt uit mensenoffers en andere ‘opofferingen’ die tot het uiterste gaan.
En nog steeds. Bijgeloof, geloof, het zit er in en het gaat er nooit uit. We offeren niet direct meer een mens, maar we blijven onze gebeden zeggen tot een monotheïstische god, of als we ons tot atheïst verklaren doen we het op een andere manier. Wetenschap is mooi, maar als we door een figuurtje aan de achteruitkijkspiegel iets kunnen bijdragen aan de (eigen) verkeersveiligheid, dan doen we dat in drommen. Moderne mensen mogen dan schamperen over ouderwets geloof, maar het idee dat we door gedrag ongrijpbare zaken kunnen beïnvloeden zit er nog stevig in bij ieder van ons. Echt wel.
Oude gewoonten slijten slecht. We offreren nog steeds onze lege hand om te laten zien dat er geen wapen in zit. We dragen een stropdas omdat pa, opa en zijn vader er één droegen. Dat het ooit een sjaal was om geen koude nek te krijgen is in de nevel van de tijd verdwenen.
“Hedendaagse gelovigen hebben geen moeite met de evolutieleer”
Optimist. West-Europa is de wereld niet.
http://www.ipsos-na.com/news-polls/pressrelease.aspx?id=5217
Zelfs in Zweden en Duitsland accepteert nog geen 70% de evolutietheorie, dus wees verbaasd. De cijfers zijn onnauwkeurig, maar je 10% kun je gevoeglijk in de prullenbak gooien:
http://www.theguardian.com/science/2009/feb/01/evolution-darwin-survey-creationism
http://news.nationalgeographic.com/news/bigphotos/21329204.html
“Wie vandaag de dag nog meent dat religie ontstond om natuurverschijnselen te verklaren, moet inmiddels richting prehistorie.”
Het binnenland van Suriname zat vol met boomgoden en riviergoden.
“Voor zover ik kan nagaan is de terugkeer van de god van de gaten te danken aan evolutiebiologen die op het internet een argument vonden dat hen aansprak.”
Dat ben je dan niet zorgvuldig nagegaan. Geen wonder als je de kracht van het Amerikaanse creationisme zo enorm onderschat als in dit stukje.
http://www.everystudent.com/features/isthere.html
Marilyn Adamson is toch echt geen evolutiebioloog. Dit stuk is blijkbaar een paar keer aangepast, want ik heb een antwoord uit 2003 gevonden. Op dezelfde site kunnen we een stuk van Paul E Little vinden gebaseerd op een boek uit 1988.
http://en.wikipedia.org/wiki/Wedge_strategy
is uit 1998. Het zijn lui als Philip Johnson, de IDioten uit Seattle (Discovery Institute is opgericht in 1990) en Michael Denton (die al in 1985 een boek schreef tegen de Evolutie Theorie) die kwamen aanzetten met “ontwerp, dus ontwerper, want methodologisch naturalisme kan het niet verklaren” – de god van de gaten dus. Vooral Amerikaanse evolutiebiologen hadden geen keus dan zulks aan de kaak te stellen. Gelukkig reageerden ze snel; zie TalkOrigins en Panda’s Thumb.
Jij zou wensen dat je collega’s net zo alert waren jegens kwakhistorie.
Je zit er volkomen naast deze keer. De sneer jegens je collega’s van biologie is onverdiend en bepaald niet netjes.
Bijna vergeten: Ken Ham, de roemruchte Australische ayatollah uit Kentucky richtte ICR in 1979 op. Ook hij had beslist geen evolutiebiologen nodig om met zijn god van de gaten te komen aanzetten.
Ook hebben we nog WL Craig, die in 1979 zijn The Kalam Cosmological Argument schreef. Het idee dat het materiële Universum een immateriële verklaring nodig heeft is uiteraard ook een god van de gaten (wetenschap kan het begin van het Universum niet verklaren). WLC is de populairste Amerikaanse godsdienstfilosoof en leunt tegen creationisme aan:
http://www.reasonablefaith.org/why-is-evolution-so-widely-believed
“Now evolution in the senses of (2) and (3) is not an established fact, despite what is said and believed in popular culture.”
Richard Swinburne al enkele decennia bezig zijn geloof rationeel te funderen. Als getraind filosoof is hij zich natuurlijk bewust van het risico van de god van de gaten en probeert dat te omzeilen. Maar om dat te doen moet hij wel eerst erkennen dat het gevaar bestaat.
Je kunt simpelweg niet volhouden dat het evolutiebiologen waren die opnieuw met de god van de gaten aan kwamen zetten. Het waren godsdienstfilosofen vanaf ongeveer 1970. Eenvoudiger zielen hebben daar vervolgens “wetenschap kan dit niet verklaren, dus god” van gemaakt.
Nog maar twee maanden geleden, Ken Ham en Bill Nye .
De mens maakt het moeilijk voor zichzelf, door dingen door elkaar te halen wat schadelijk is voor het geestelijk leven van de mens. Alleen God/Jezus is de Weg de Waarheid en het Leven. Er is niks anders.