Ik weet het, “wat als?”-vragen zijn moeilijk te beantwoorden. Het zijn echter de belangrijkste vragen die er zijn, omdat de antwoorden aangeven wie wij eveneens hadden kunnen worden. Als ik me wat krom mag uitdrukken: “wat als?”-vragen gaan over het waarom van wie we zijn.
Wat als de Geallieerden in september 1944 bij Arnhem de Rijn zouden zijn overgestoken? Lou de Jong had een duidelijk oordeel: het zou voor Nederland een ramp zijn geweest. De Duitsers zouden, goed-verschanst in de Randstad, verschrikkelijk hebben gevochten om de havens tegen de Geallieerden te verdedigen. De Hongerwinter zou nog erger zijn geweest. Alleen een snelle opmars naar Berlijn en een algemeen einde van de oorlog zou de bevolking van Zuid- en Noord-Holland hebben gered. Ik heb geen reden het daarmee oneens te zijn.
Er is een andere kwestie. De gedetineerden in Sint-Michielsgestel hadden ontdekt dat confessionelen en niet-confessionelen, socialisten en liberalen, katholieken en protestanten, meer met elkaar gemeen hadden dan ze dachten. Dit vormde het begin van een zekere politieke dooi. Het verlangen naar het einde van de oude tegenstellingen, aangeduid als “De Doorbraak”, was vrij sterk. Aanvankelijk dacht men aan één politieke partij, later aan twee, die dan Partij van de Arbeid zouden heten en Partij van de Vrijheid (de huidige VVD).
Toen Wilhelmina het Noodkabinet Schermerhorn-Drees aanwees, zaten daarin inderdaad vertegenwoordigers van alle stromingen. Toch heeft De Doorbraak nooit plaatsgevonden, en dat heeft alles te maken met de geallieerde nederlaag bij Arnhem. Het gebied bezuiden de grote rivieren werd in 1944 bevrijd, en daar werd de Katholieke Volkspartij opgericht. Daarmee stond één van de vooroorlogse partijen alweer in het veld en was de weg naar partijpolitieke vernieuwing afgesneden.
We hadden ons eerste paarse kabinet al na de oorlog kunnen hebben, maar het heeft niet zo mogen zijn, en tot op de dag van vandaag is een deel van de Nederlandse politieke partijen confessioneel, met alle karakteristieken van dien. Misschien was De Doorbraak van meet af aan onmogelijk – zoals gezegd zijn “wat als?”-vragen moeilijk met zekerheid te beantwoorden. In elk geval was het idee al in december 1945 onderwerp van satire (hier).
[Eerder gepubliceerd in 2011.]
Om soortgelijke redenen ben ik dol op wat-als vragen. Er zijn twee elkaar aanvullende manieren om deze te benaderen. De eerste is om naar de beslissingen zelf te kijken. Juist ook militairen nemen beslissingen op grond van onvolledige informatie. Het is volkomen duidelijk dat noch Montgomery, noch Eisenhower enig idee hadden hoeveel tegenstand de Duitsers nog konden opbrengen. Maar vooral Eisenhower had kunnen weten dat Generaal Hodgson in Luxemburg en omgeving er gunstiger voor stond. Gegeven het militaire belang van Market Garden hadden beiden hadden zich ook veel intensiever met de gang van zaken moeten bemoeien. Het is al vaak genoemd – ze hadden na de inname van Antwerpen onmiddellijk Walcheren moeten binnentrekken.
Willen we weten wat de effecten van andere beslissingen zouden zijn geweest dan moeten we echter met kennis achteraf speculeren.
“De Duitsers zouden, goed-verschanst in de Randstad, verschrikkelijk hebben gevochten om de havens tegen de Geallieerden te verdedigen.”
Maar de focus lag niet op de Randstad. Ze wilden weliswaar het IJsselmeer bereiken en de Afsluitdijk vernietigen, maar vooral wilden ze naar het oosten afslaan. Mijn gok is dat de Geallieerden maar weinig druk zouden hebben uitgeoefend op de Randstad en dat dus de Duitsers zich niet erg hadden hoeven verdedigen.
“Alleen een snelle opmars naar Berlijn”
Ja. Maar ik denk dat de Geallieerden dat in 1944 nooit hadden gehaald. Arnhem-Berlijn is bijna 600 km en dat lag nog buiten het logistieke bereik. Een militaire aanval heeft vnl door logistieke oorzaken de neiging momentum te verliezen tot deze tot stilstand komt. Dat is precies wat bij Arnhem gebeurde. Misschien had door een perfecte uitvoering het Roergebied omsingeld kunnen worden. Gegeven het belang daarvan was het de moeite van het proberen waard. Maar dat kon alleen als de Geallieerden de Randstad hadden genegeerd.
Ik zie dus niet in hoe voor Nederland boven de rivieren de oorlog eerder had kunnen aflopen.
Ik ben met je eens dat de geallieerden logistieke problemen kregen en dat de aanval in de herfst van 44 stokte. Zonder die problemen waren de Duitsers in frankrijk verslagen en hadden ze geen mogelijkheid meer gehad te hergroeperen. De SS (9e en 10e pantserdivisies) lagen bij Arnhem juist om op adem te komen.
Ik ben het niet eens dat dit logistieke probleem de oorzaak van het falen bij Arnhem was. Mits de Britten een betere toegangsweg door Nederland hadden gehda (in plaats van die achterlijk dunne provincialeweg door Limburg), waren de tanks gewoon over de Rijn gekomen. Arnhem faalde niet door logistiek, Patton viel later wel stil, en om die reden kregen we het Ardennnenoffensief.
Beste Jona, je stelt:
“…twee, die dan Partij van de Arbeid zouden heten en Partij van de Vrijheid (de huidige VVD)”.
Het staat me bij dat de VVD voortgekomen is uit een afsplitsing van (jawel) de PvdA, de “Groep Oud”. Dit vermoeden wordt deels bevestigd door Wikipedia, waarin sprake is van een fusie van de Group Oud met de “Partij van de vrijheid” (overigens maakte Oud blijkbaar lang de dienst uit bij de VVD). Wat ik grappig vind is de positionering van “Arbeid” en “Vrijheid” als (politieke) tegengestelden. Je vraagt je af wiens vrijheid en wiens arbeid hier bedoeld worden…
Klopt helemaal
Jona, ik kan niet meegaan in de gedachte dat de KVP de Doorbraak in de weg stond doordat zuid-Nederland een paar maanden eerder bevrijd werd. Misschien zaten er in de oorlogsjaren veel mensen samen, maar zoals in elke crisis zie je dat zodra de druk van de ketel is, oude verschillen en geschillen de kop weer opsteken. Op voorlopers na was Nederland tot in de tenen verzuild, en wilde men rust in de tent na de oorlog. Opbouw. Keine Experimente. Ik denk dat de bevolking niet klaar was voor zo’n omwenteling. Ik kom uit en familie waar de verzuiling nog een beste rol heeft gespeeld op het dagelijks leven. Dat ging diep, en dat was niet zomaar weg omdat zuid-Nederland eerder bevrijd werd.
Dat kan heel goed waar zijn. Het blijft speculatie.