Soefisme is islamitische mystiek en mystici streven ernaar met God één te worden. Dit is een extatische ervaring die, zo zeggen degenen die haar hebben ondergaan, met geen pen valt te beschrijven. Gelukkig beschrijven ze wel de weg naar deze extase: het komt er in eerste instantie op neer dat de rede wordt gebruikt om de lagere driften te neutraliseren, waarna het in tweede instantie zaak is zowel de rede als het ego te overwinnen. Je kunt dit lezen als een proces van groei en ontwikkeling tot men “de volmaakte mens” is, maar je kunt het ook zien als het vernietigen van wie je eigenlijk bent.

Een opmerkelijke trek van het soefisme is dat zijn aanhangers weinig waarde hechten aan deze wereld. De strijd tegen de lagere hartstochten geldt bijvoorbeeld als een belangrijker vorm van jihad, “geloofsinspanning”, dan de meer aardse heilige oorlog. Met allerlei provocaties maken de soefis duidelijk dat ze lak hebben aan de wereldse conventies. Zo geeft men hoog op van de wijnroes, die zou lijken op de goddelijke extase, wat natuurlijk voldoende is om elke rechtgeaarde moslim een acute hartverzakking te bezorgen.

Ook is soefi-poëzie soms geïnspireerd op liefdespoëzie, met een door-en-door geërotiseerde vormentaal, waarin de soefi en God worden omschrijven met termen als “minnaar” en “Beminde”. Tot welke misverstanden dit kan leiden, lezen we in de roman Het vuur van Perzië van Trouw-correspondente Carolien Omidi, die beschrijft hoe een vrouw brieven vindt van haar partner, die besluit terug te keren naar zijn Beminde. De soefis beogen dat soort verwarring, die mensen dwingt na te denken.

Zulke provocaties helpen ook om te kijken of mensen in hun gedragingen worden geleid door hoogmoed, ijdelheid, zelfingenomenheid of andere lagere driften. Een lief voorbeeld is de mystica Rabea, die door Bagdad liep met een waterkruik en een toorts, om de hel te blussen en de hemel in brand te steken, en er zo voor te zorgen dat mensen het goede niet langer deden om een straf te vermijden en een beloning te verwerven, maar uit liefde voor God. Eigenbelang mag geen rol spelen, zelfs niet als het gaat om de boekhouding in het hiernamaals.

Dit is, vanzelfsprekend, een bovenmenselijke ethiek, die veronderstelt dat mensen hun ego kunnen overwinnen. Soms krijg je het idee dat de relatie tussen de minnaar en de Beminde iets heeft van een uit de hand gelopen SM-relatie, waarin de minnaar alle contact met de wereld moet afsnijden, zijn eigen wil moet verliezen, zich volkomen moet overgeven aan de ander en uiteindelijk zijn ego prijsgeeft.

De islamitische mystiek is het onderwerp van een eerder dit jaar verschenen boekje dat ik toevallig zag liggen in een Zutphense boekhandel: Soefisme. Een levende traditie van de Leidse geleerde Asghar Seyed-Gohrab. Het is een echt fijne inleiding, waarop ik hooguit heb aan te merken dat ik graag een vergelijking zou hebben willen zien met de westerse mystiek. We krijgen nu slechts één opmerking over Dante, wiens Goddelijke Komedie inderdaad lijkt op de Nachtreis van de profeet Mohammed, die voor soefi’s een soort symbool is van de weg naar de goddelijke extase. Die parallel, ooit opgemerkt door de Spaanse orientalist Miguel Asín Palacios, is intrigerend genoeg om meer te willen weten over de relatie tussen islamitische en christelijke mystiek.

Maar dit is een kleinigheidje. Seyed-Gohrab bewaart het beste voor het laatst: de doorwerking van het soefisme in het moderne Iran. De jonge Khomeiny werd door zijn collega-geestelijken een rare snuiter gevonden omdat hij mystisch-getinte gedichten schreef. Bekend is ook dat hij, toen hij tijdens zijn dramatische vlucht naar Teheran van een journalist de vraag kreeg wat hij nu voelde, antwoordde dat hij niets voelde – het antwoord dat “de volmaakte mens”, die zijn emoties onder controle heeft, eveneens zou geven. Seyed-Gohrab wijst erop dat het soefisme tijdens de Iraaks-Iraanse Oorlog (1980-1988) goed viel te manipuleren om soldaten aan te sporen hun ego op te offeren en met God één te worden.

Daarmee zijn we vér verwijderd van het soefisme van de derwisjen in Turkije, van de vrome pelgrims bij het simpele graf van Abu Yazid in Bastam, en van de serene stilte rond de mausolea van Omar Khayyam en Attar in Nishapur. Dans, vroomheid, rust, maar ook geweld: het zijn aspecten van een en dezelfde religieuze stroming die, ondanks het feit dat ze wereldverzaking nastreeft, gebruikt kan worden voor maar al te wereldse doeleinden.