De overeenkomst tussen het oercontinent Pangaea, donkere materie en de Nubische heerschappij over Egypte is dat geen enkele wetenschapper ze ooit heeft gezien. Het bestaan ervan kan alleen indirect worden aangetoond.

Toen Wegener honderd jaar geleden opperde dat de huidige continenten zijn ontstaan door het uiteenvallen van een oercontinent, had hij daarvoor slechts indirect bewijs, zoals (fossielen van) overeenkomstige diersoorten, de vormen van de continenten en overeenkomstige geologische strata. Sindsdien hebben onderzoekers vastgesteld dat de continenten zich inderdaad verplaatsen en gaat men ervan uit dat er één oercontinent is geweest, maar niemand heeft Pangaea ooit waargenomen. Hetzelfde geldt voor donkere materie: ze moet bestaan (al denkt Erik Verlinde daar anders over), maar geen astronoom kan haar aantonen. En geen oudheidkundige observeerde ooit de Nubische heerschappij over Egypte, hoewel ze er moet zijn geweest, aangezien er inscripties bestaan, monumenten zijn opgegraven en middeleeuwse handschriften zijn met de teksten van antieke auteurs die erover schrijven.

We zouden de bovenstaande verschijnselen kunnen aanduiden als “indirecte feiten”. Oudheidkundige feiten vallen vrijwel zonder uitzondering in deze categorie. Waarnemen kunnen we niets. Een speciaal soort indirecte feiten is statistisch van aard, zoals de stijgende Babylonische levensmiddelenprijzen in de tweede helft van de tweede eeuw v.Chr.

Pangaea, donkere materie, de heerschappij van de Nubische farao’s en de ontwikkeling van de levensmiddelenprijzen zijn ook “geaggregeerde feiten”. Daarmee worden complexe zaken bedoeld: het zijn dus geen enkelvoudige evenementen (“de Nubische farao Taharqo werd uit Memfis verdreven door de Assyrische koning Esarhaddon”) maar combinaties daarvan. In het geval van de Nubische heerschappij gaat het dus om een reeks gebeurtenissen die begint met de verovering en eindigt met de aftocht van de laatste Nubische vorst. Andere geaggregeerde feiten zijn de opkomst van de Mesopotamische steden, de ondergang van de Romeinse republiek en de vervanging van het schrijfmateriaal papyrus door perkament.

De vraag is altijd weer dezelfde: met welk recht aggregeren we evenementen tot een feit? Er bestaat bijvoorbeeld een belangrijke discussie of de verzameling evenementen tussen 431 en 404 v.Chr., waarvan de Atheense auteur Thoukydides beweert dat ze met elkaar samenhingen, wel mogen worden gecombineerd tot één geheel, de Peloponnesische Oorlog. De evenementen op zichzelf staan nauwelijks ter discussie, maar wél de beslissing van de Atheense historicus om ze tot een geheel samen te voegen. Begon de oorlog niet eigenlijk eerder? Liep ze niet langer door? Waren de jaren tussen 421 en 413, waarin het wat rustiger was, alleen maar in schijn een onderbreking van het conflict, zoals Thoukydides beweert, of zit er meer waars in de mening van zijn tijdgenoten, die de door Athene gewonnen oorlog van 431 tot 421 onderscheidden van de door Athene verloren oorlog tussen 413 en 404? Maakte de Atheense poging Sicilië te onderwerpen deel uit van de Peloponnesische Oorlog, of kunnen we haar beter beschouwen als een op zichzelf staand conflict? Deze vragen illustreren dat we niet zomaar mogen aannemen dat Thoukydides gelijk had toen hij de door zijn ooggetuigen beschreven evenementen samenvoegde tot één oorlog.

Zo zijn er dus twee niveaus van feiten: enerzijds evenementen, die een ooggetuige kan waarnemen en die het onderwerp vormen van een primaire bron, en anderzijds geaggregeerde feiten, die tot op zekere hoogte door een auteur worden geconstrueerd bij het schrijven van een secundaire bron. Als het gaat om de oude wereld, zijn zulke feiten altijd indirect.

[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.