Het zal de trouwe lezers van deze blog niet zijn ontgaan dat ik voor de kerst in Libanon was. Tot het mooiste wat ik daar zag, behoort de muurschildering hierboven, die is te zien in de onlangs geopende kelder van het Nationaal Museum in Beiroet. Ze komt uit een graf uit de tweede eeuw na Chr. en is in 1937 gevonden in Bourj el-Chemali, een voorstad van de zuidelijke havenstad Tyrus.
Het gaat om een grafkamer waarin de overledenen, vrijwel zeker leden van dezelfde familie, lagen bijgezet in diverse nissen op vloerniveau. Daarboven waren lange wandschilderingen met voorstellingen van het hiernamaals. Ik moest denken aan het graf van de Sidoniërs in Maresha, in Israël, dat echter kleiner en ouder is. Tot de afbeeldingen in Bourj el-Chemali behoren de teruggave van het lijk van Hektor (een scène uit de Ilias die vaak op sarcofagen is te zien), Herakles en Alkestis, Herakles en Kerberos, Tantalos en tot slot de roof van Persefone, die u hierboven ziet afgebeeld.
Tantalos is “the odd one out”: hij is voor eeuwig gestraft met honger en dorst. De andere afbeeldingen zijn te interpreteren alsof ze gaan over een overwinning op de dood. Priamos weet het lijk van zijn zoon terug te krijgen van iemand die het wilde onteren, Alkestis keert terug tot het leven, Herakles steelt de waakhond van Hades en komt er nog mee weg ook en hét thema van de Persefone-mythe is dat het door Hades geroofde meisje een deel van het jaar terugkeert naar het leven.
Die mythe was zó bekend dat de terugkeer niet hoefde te worden afgebeeld: zoals veel van zijn collega’s koos de schilder ervoor het moment te tonen waarop Persefone werd geschaakt. U ziet het hierboven, al zijn de twee centrale figuren beschadigd: Hades staat in zijn wagen, rechts ziet u nog net een hand van de geroofde Persefone. Links is Hermes, die de dode zielen naar de Onderwereld begeleidt. De figuur rechtsonder keert terug op alle wanden van de grafkamer en staat er slechts om guirlandes vast te houden.
Ik had deze schilderingen nog nooit eerder gezien en stond echt paf. Hier is een heel goede schilder aan het werk geweest. Muurschilderkunst uit de tweede eeuw is eigenlijk zeldzaam: vóór 70 na Chr. hebben we de talloze schilderingen uit Pompeii, in de derde eeuw beginnen de schilderingen uit de catacomben. De tweede eeuw is wat minder goed gedocumenteerd en als je ziet hoe knap dit is gemaakt, breekt je hart: het mooiste deel uit de Romeinse wandschilderkunst is zoek.
[Dit was de 252e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Ik deel je verdriet, het ziet er, zelfs op een beeldscherm schitterend uit.
Maar dat de figuur rechts er alleen maar staat om de guirlandes vast te houden, dat geloof ik toch niet. Zeker niet als hij ook nog met vleugels staat afgebeeld.
De rest van de schildering is zo goed bewaard, dat de gedachte opkomt dat Hades en Persephone bewust zijn weggebikt, evenals degene naar wie Persephone haar hand uitstrekt (Demeter?)
Daaraan heb ik ook even gedacht maar ik begrijp dat de opgravers de eersten waren die er sinds de Oudheid zijn geweest. Dus toch gewoon ongelukkige waterschade. Ook elders ontbreken delen.
Het is inderdaad een zeer bekende voorstelling. Ik moest direct denken aan het mozaïek dat enkele jaren geleden is ontdekt in de Kasta tombe in Amphipolis, Griekenland. Dat is zo’n 500 jaar ouder, en er zijn stilistische verschillen, maar voor het overige is de voorstelling nagenoeg gelijk.
Ik moest even nadenken over je opmerking over het ontbreken van Romeinse wandschilderingen uit de tweede eeuw. Het klopt denk ik wel dat die zeldzaam zijn. Ik moest denken aan de schitterende fresco’s in het Palazzo Massimo in Rome uit de villa van Livia en de Villa della Farnesina, maar die zijn allemaal uit de tijd van Augustus. Ook in Rome zijn de fresco’s uit de Case Romane onder de kerk van SS. Giovanni e Paolo, maar die dateren uit de derde en vierde eeuw (en zijn prachtig, dat wel). Uit de late tweede eeuw is wel de Severijnse tondo met keizer Septimius Severus en zijn familie, maar dat is geen wandschildering. Dus ja, waar zijn die schilderingen uit de tweede eeuw gebleven?
Ik denk dat het probleem zich oplost als je de vraag omkeert. Waarom hebben we wel iets uit de tijd vóór 70 en ná 200? Dan is het antwoord: doordat we toevallig twee plekken hebben waar iets over kon blijven, Pompeii en de Catacomben. De rest heeft de standaardgevolgen gehad van het verstrijken der tijd en is dus gewoon stuk.
Gelukkig heeft de uitbarsting van de Vesuvius (79) heeft veel bewaard. Jammer voor de slachtoffers (en dat bedoel ik niet cynisch), goed voor de kunst. Maar helaas heeft de aardbeving van 63 ook heel veel vernietigd en alleen de rijke kooplieden als de Vettii konden hun gebouwen en de muurschilderingen herstellen, waarschijnlijk met behulp van Romeinse specialisten. Vooral het beschilderde stucwerk van de plafonds (de grotesken) was door die aardbeving zwaar beschadigd. Als alles weer op tijd hersteld was geweest, was er wellicht nog meer moois tot ons gekomen.
Toch heb ik nog enkele vragen:
Hoe lang had de tand des tijds nodig om de eventuele muurschilderingen stuk te maken. En hoe werden die mooie villa’s aan de goudkust onderhouden? Zijn er schrijvers die hierover iets gezegd hebben?
Je zegt dat de tweede eeuw niet goed gedocumenteerd is. Dan is de vraag: was dat omdat de muurschilderingen niet meer gemaakt werden of omdat ze er echt niet meer zijn? Was er na de zware ramp in 79 geen geld meer? Ik ga er van uit dat de baai van Napels nog steeds zeer aantrekkelijk was voor rijke Romeinse patsers. Ik blijf het vreemd vinden dat er zo’n gat gevallen is in de tweede eeuw. Misschien waren de muurschilderingen uit de mode?
Later krijg je de schilderingen in de catacomben, christelijk, maar ook soms profaan, maar iig een toch wel met een andere thematiek.
Jona, ik wens je alvast een gelukkig en gezond 2018 en dank je voor wat je ons weer geleerd hebt in 2017!
Wat betreft je eerste vraag: het hangt van de omstandigheden af. De aard van de verf zal een rol spelen en ook de droogte. In Egypte is alles prima bewaard, in de Lage Landen weer niet.
Wat betreft de tweede eeuw: er zal veel geschilderd zijn, maar de tand des tijds deed zijn werk. We hebben dus documentatie van de groei en de nabloei, maar de bloei zelf is wat rommelig gedocumenteerd. Er moet heel veel zijn geweest.