Keizer Caligula had geen al te beste relatie met de Romeins Senaat. Een officier ruimde hem in 41 na Chr. na een regering van nog geen vier jaar uit de weg. Die nacht vergaderden de senatoren over de mogelijkheid de republiek te herstellen maar ze liepen al achter de feiten aan. De lijfwacht had al een nieuwe betaalmeester gevonden in de persoon van Caligula’s oom Claudius. Het lijkt al met al een militaire coup te zijn geweest.
Nu Caligula weg was, kon het grote zwartmaken beginnen. De vermoorde keizer is daarom de geschiedenis in gegaan als monster, krankzinnige en sadist. Of hij dat ook feitelijk was? We kennen alleen de stemmen van zijn lasteraars. Vermoorde heersers hebben meestal het laatste woord niet. We weten niet hoe gek Caligula feitelijk was en een mooi voorbeeld is het incident in Katwijk waarover zijn biograaf Suetonius schrijft.
De situatie: Caligula is naar het noorden getrokken en heeft gevochten aan de Rijn. Volgens Suetonius een grote schertsvertoning maar de grafstenen in Mainz vertellen een ander verhaal, serieuzer. Ook lichtte Caligula twee legioenen, XV Primigenia en XXII Primigenia. Zoiets deden de Romeinen eigenlijk uitsluitend als ze op het punt stonden een provincie toe te voegen aan het wereldrijk. Caligula had veroveringsplannen, al waren die misschien niet in Germanië. Suetonius vertelt:
Ten slotte stelde hij zijn leger op de oever van de Oceaan in slagorde op, alsof hij de oorlog tot een definitief einde wilde brengen. Geschut en belegeringswerktuigen werden in stelling gebracht, zonder dat iemand wist of ook maar een idee had wat hij wilde gaan doen. Plotseling gaf hij bevel schelpen te verzamelen, die hij “krijgsbuit van de Oceaan, verschuldigd aan Capitool en Palatijn” noemde, en daarmee hun helmen en zakken te vullen. Als gedenkteken voor deze overwinning bouwde hij een zeer hoge toren, vanwaar af net als van de Vuurtoren van Alexandrië ’s nachts vuursignalen moesten worden gegeven om schepen de weg te wijzen. En nadat hij de soldaten een schenking van honderd denarii de man had beloofd, zei hij, alsof hij al zijn voorgangers in vrijgevigheid had overtroffen: “Ga blij, ga rijk hiervandaan.” (Suetonius, Caligula 46; vert. Daan den Hengst)
Het verhaal speelt zich af bij de Rijnmonding, bij Katwijk aan Zee. Het bewijs daarvoor bestaat uit planken van wijnvaten uit ’s keizers privéwijngaard, gevonden in de forten langs de rivier. Een daarvan is momenteel te zien in de expositie over de Romeinen langs de Rijn in het Rijksmuseum van Oudheden. Daarnaast is er een erg late traditie over een ondiepte waar vissers hun netten openhaalden: de “toren van Kalla”. Misschien is dat de vuurtoren – al is er niet méér overeenkomst dan een halve naam en een gebouw. En we weten niet waar die ondiepte was, dichtbij of ver van Katwijk.
Hoe dat alles ook zij, het blijft verbijsterend dat een keizer zijn soldaten naar schelpen heeft laten zoeken op het Katwijkse strand. Wat zou er waar zijn van het verhaal? We weten niet goed waar het vandaan komt, al kan het zijn ontleend aan de Geschiedenis van de Germaanse Oorlogen, het helaas verloren standaardwerk van Plinius de Oudere, die enkele jaren later in het Rijnland was en ooggetuigen heeft kunnen spreken.
Aannemend – aannemend! – dat de anekdote betrouwbaar is, is er misschien – misschien! – een verband met de traditie dat Caligula Brittannië wilde veroveren. Die traditie is geloofwaardig. De forten langs de Rijn beschermden de aanvoerlijnen en Claudius voerde die operatie alsnog uit. Als – als! – dit inderdaad Caligula’s plan was, is denkbaar dat zijn soldaten niet verder wilden toen ze de Noordzee zagen en dat de keizer ze bij wijze van straf een vernederend bevel gaf.
U merkt: ik neem dingen aan, ik speculeer over verbanden en ik voeg er nog een hypothese aan toe. Er is zo wel iets rationeels van het verhaal te maken, en we hoeven niet aan te nemen dat Caligula krankzinnig was. Bewezen is het echter allerminst.
‘Vermoorde heersers hebben meestal het laatste woord niet.’ Wat een mooie manier om het te zeggen.
Zie b.v. https://www.theguardian.com/books/2019/sep/27/hitler-only-the-world-was-enough-and-hitler-a-life-review
Nu heeft Hitler zelfmoord gepleegd, maar als we het thema wat breder trekken dan had Duitsland na WO-II ook het laatste woord niet, zogezegd. Tegenwoordig zijn er hier en daar pogingen om de schuld van WO-II breder te maken, b.v. zijn er ook nog Churchill en Rosevelt etc. Nederland is al helemaal niet in staat om dit thema enigszins rationeel te benaderen, en dat komt doordat wij WO-I niet hebben meegemaakt. Ik heb in Lübeck het boek Dr. Faustus van Thomas Mann gekocht. Goethe heeft er ook over geschreven: je ziel aan de Duivel verkopen om iets Heel Groots te bereiken, ook in politieke zin. Thomas Mann zag dat dit een zeer Duits thema was, en daar had hij een punt. Dat maakt de Duitse geschiedenis zo uitdagend; als je het moralistisch benadert dan begrijp je er niets van. Of moet je het juist moralistisch benaderen?
Dit is de beroemde Historikerstreit. Hitler, Stalin c.s. zijn, in een visie die rond 1990 opkwam, de voortbrengselen van het modernisme en de mogelijkheid op industrieel niveau mensen te doden. De Armeense Genocide is misschien de eerste echte uiting, al zou ik het koloniaal geweld in bijvoorbeeld Congo niet willen onderschatten.
Ik denk dat er wel iets in deze visie zit. Het genocidale karakter is voortdurend aanwezig. Hitler blijft hierbij wel een uniek misdadig figuur. Geen enkele andere dictator, heeft ooit fabrieken gebouwd om mensen systematisch te doden.
Het ging niet om “mensen” in het algemeen, maar om mensen die als een goot gevaar voor de toekomst van Duitsland gezien werden. Dat heeft Höss, de commandant van Auschwitz, na de oorlog verklaard. De Joden moesten weg anders had Duitsland geen toekomst. Dat verklaart ook die fabrieken, want het ging om heel veel gevaarlijke mensen, dus dat moet je dan wel efficiënt doen.
Dat verklaart die fabrieken helemaal niet, want ook in eerdere eeuwen moesten diezelfde “heel veel gevaarlijke mensen” weg en niet alleen uit Duitsland. U draait oorzaak en gevolg om.
Wetenschappelijke en daarmee samenhangende technologische ontwikkelingen verklaren deels waarom de jodenvervolging geïndustrialiseerd werd. De andere oorzaak is dat de genocide buiten het blikveld van de Duitse bevolking gehouden moest worden en zelfs van de directe vervolgers. Himmler had al snel door dat de Einsatzgruppen leden onder zware psychische druk (daar is ergens op internet een verslag van te vinden). Commandant Paul Blöbel, die te Nürnberg ter dood werd veroordeeld, bevestigde dit. De Duitsers moesten de afstand tussen moordenaars en slachtoffers vergroten.
Zijsprong: de Amerikaanse apologeet WL Craig is in de VSA behoorlijk populair, maar in Nederland niet. Hij wordt bv. door de orthodox-protestante kranten grotendeels genegeerd. Ik vermoed dat dat is omdat zijn Goddelijke Commando Theorie (Divine Command Theory) sterk lijkt op “Befehl ist Befehl” en het Führer Prinzip. De manier waarop WL Craig de genocide op de Kanaänieten rechtvaardigt staat vrijwel gelijk aan de verdediging van Blöbel tijdens zijn proces. Dat is nogal pijnlijk.
De eerste vraag is waarom men de jodenvervolging noodzakelijk vond. Pas toen men dat besloten had kwam de industrialisering, inderdaad door de technologische ontwikkelingen. En ja, ook in Frankrijk en Rusland was er antisemitisme voordat de Holocaust plaatsvond.
Ik herinner me de anekdote van Suetonius van school en de verwondering dat de machtigste man ter wereld aan het strand van Katwijk langs de vloedlijn naar schelpen had lopen zoeken. Ik kom nog steeds graag in Katwijk – al ben ik er zeker van dat de horeca, één van de redenen dat ik graag in Katwijk kom, in de tussenliggende eeuwen sterk verbeterd is – en zo nu en dan overvalt mij nog steeds het wonderlijke besef dat een historisch figuur en ik exact hetzelfde op exact dezelfde plek deden. Voor zo’n mal besef van lost verbondenheid zou een naam moeten zijn.
Mooi gevonden: lost verbondenheid.
Wisten de Romeinen dat je van schelpen kalk kunt maken? Daar heb je ovens voor nodig die er een beetje als torens uit kunnen zien. Er staat er een bij Dieverbrug, drie in Meppel, ik meen ook een paar in Hasselt en nog wel een paar in het Noorden. Ook aan de fundering ervan kon men netten openhalen. In opgravingsplattegronden heb ik ze nooit gezien, de ene uitzondering kan het onbegrip verklaren. Die kalkovens zijn 19-de-eeuws, maar de techniek is ongetwijfeld stokoud. Natuurlijk is dit ook een speculatieve, maar rationele verklaring van Suetonius,
Leuk idee!
Ik zie niet in waarom ik Suetonius zou moeten geloven als hij beweert dat Caligula een dergelijk bevel heeft gegeven. Nog een andere mogelijkheid is dat het verhaal enorm opgeblazen is; Caligula heeft bv. een aantal soldaten wegens wangedrag deze vernederende straf opgelegd. De keuze is ruim.
Maar ja, het thema van de decadente, krankzinnige keizer is te mooi om skeptisch over te doen.
Dat wit Couperus ook nog. De Berg van Licht, over Elegabal. Schitterend boek.
Caligula benoemde een paard tot senator om de senaat te beledigen. Ik denk persoonlijk dat hij de soldaten schelpen liet verzamelen omdat ze (naar ik aanneem) weigerden naar Britannia over te steken. De schelpen waren hun ‘aandeel van de buit’. Als je de anekdote zo leest is het voor elke lezer duidelijk.
Nee, hij heeft gedreigd zijn paard tot consul te benoemen. Het was een grap, inderdaad bedoeld om de Senaat te beledigen. Wat je vaak proeft bij de anekdotes is dat hij een volkomen verkeerd gevoel had voor humor – niet méér. Dat was overigens genoeg om de senatoren, onzekere mensen die klem zaten tussen een te verheven zelfbeeld en een bureaucratie waarin ze niets konden doen, tot razernij te brengen. Cassius Chaerea deed het vuile werk.
Ik weet niet of het ‘slechts’ verkeerde humor was. Natuurlijk was het uiteindelijk onschuldig, net zoals die schelpen, maar het was venijn van een dictator en er zat duidelijk meer achter dan ‘laat ik een leger opmarcheren naar de kust en iets geks doen’. Hij had een doel maar iets heeft hem dwars gezeten.
De vermoedelijke (speculatieve) locatie van de ’toren van Kalla’ volgens Vici.org is trouwens:
https://vici.org/#14/52.21797759803877,4.420914762380721/62877
Ha, ha, maar ook daar:
https://vici.org/#14/50.729378143977016,1.5987195665152394/60132
Regelmatig oppassen geblazen met vici.org!
Humor is lang niet altijd onschuldig. Talloze cartoons uit de duistere decennia van de 20e eeuw getuigen daarvan.
Omdat humor en eergevoel plaats- en tijdgebonden zijn is het heel goed mogelijk Caligula met zijn vernederende grap onbedoeld ressentiment onder soldaten heeft opgewekt die hem fataal is geworden.
Caligula in Boulogne?
In Boulogne-sur-Mer het vermoedelijke antieke Gesoriacum, later Bononia, bestaat dezelfde traditie over Caligula. Daar had men de ‘Tour d’Ordre’ als opvolger/voortzetting van de vuurtoren van Caligula.
De omgeving van Boulogne is natuurlijk de uitgelezen streek om naar de overkant van de zee te turen en het land aldaar ook letterlijk in zicht te hebben. Niet voor niets is Gesoriacum/Bononia lang de vlootbasis geweest voor de Classis Britannica.
Voor Caligula zie b.v.:
https://fr.wikipedia.org/wiki/Boulogne-sur-Mer#Premi%C3%A8res_occupations_humaines_et_Antiquit%C3%A9
“C’est à Boulogne que les Romains, sous l’ordre même de Caligula selon Suétone (Vie de Caligula, chap. XLVI), construisent vers 39 une tour « d’une hauteur prodigieuse… à l’instar du Pharos » en vue d’une campagne contre les Celtes du pays de Galles, les Silures. Cette construction témoigne de l’importance que les Romains attachaient à ce site portuaire. Boulogne resta célèbre jusqu’au Moyen Âge pour ce phare romain, la tour d’Ordre, placé sur la haute falaise près de la plage, qui consistait en une tour de maçonnerie avec des étages se rétrécissant et au sommet de laquelle brûlait un feu.”
Die verwijzing naar de Silures snap ik niet zo goed. Klopt ook niet volgens mij.
Of hier (idem): https://fr.wikipedia.org/wiki/Gesoriacum
Of hier: https://fr.wikipedia.org/wiki/Tour_d%27Ordre
Heeft Katwijk betere papieren om aanspraak op deze ‘legende’ te maken???
Die wijnvaten met Caligula’s naam erop en het bouwproject (de reeks forten langs de Rijn met aan het einde Praetorium Agrippinae, vernoemd naar Caligula’s moeder) lijken me verdraaid sterke aanwijzingen voor een noordelijke locatie van de beoogde oversteek.
Of ze hebben gewoon meerdere torens gebouwd.
Volgens Strabo was Brittannnië de moeite van het veroveren niet waard. Wegens het ellendig klimaat. De zon scheen er nooit. Waarom zouden de Romeinen dat eiland dan toch willen veroveren? En als ze dat wilden bij Katwijk scheep gaan ipv ergens aan de Franse kanaalkust? Dan moet je inderdaad toch wel een beetje gek zijn
De mijnbouw in Britania met opbrengst van oa tin was een gewilde buit. Daarnaast zou het prestige dat het Caesar niet was gelukt een indrukwekkend wapenfeit zijn als kersverse keizer.
Van alle projecten die toegeschreven zijn aan Caligula vind ik de oversteek naar Britania niet eens zo gek. Een brug bouwen van boten in Baiae alleen voor de show, 2 gigantische pretschepen in het meer van Nemi, een reusachtig standbeeld van de keizer in de tempel van Jeruzalem. En dat gedurende een regeertermijn van slechts 4 jaar.
In “Caligula. Een biografie” uit 2003 kiest Aloys Winterling ook voor de muiterij-hypothese, gepresenteerd door de Engelse onderzoeker John Balsdon. Hij voert daarvoor ook als argument een scène aan die Suetonius op het schelpenverhaal laat volgen. Caligula zou 2 legioenen hebben willen laten afslachten. Men praat op hem in en hij laat zich vermurwen tot decimatie. Het plan lekt uit, de legionairs lopen te wapen en de keizer moet vluchten. Het zou daarbij gegaan zijn om twee legioenen die 26 jaar eerder muitten tegen Caligula’s vader, Germanicus. Het feit dat er sowieso niet veel legionairs uit die tijd overgebleven waren en dat de straf dus zinloos en slecht getimed was, past goed in Suetonius’ relaas van ’s keizers waanzin.
De biografie heeft als centrale stelling dat de relatie Caligula – aristocratie danig verstoord was door samenspanning van senatoren en Caligula’s overtrokken reactie. Na zijn dood moest hij wel als een geschifte tiran worden afgebeeld.
Een keizer die twee van zijn eigen legioenen wil laten afslachten is inderdaad zo geschift als zure room. Wie zou dat moeten doen? Andere legioensoldaten? Ik begin me zo onderhand iets anders af te vragen: geloofden de lezers van schrijvers als Suetonius, Josephus etc nou ook alles wat ze lazen? Anders gezegd: antieke schrijvers schreven gewoon feiten en nepnieuws dwars door elkaar heen, maar in hoeverre konden antieke lezers dat allemaal uit elkaar houden? Moderne lezers hebben daar tenslotte ook al genoeg moeite mee. Zie al dat ikdoenietmeermee gedoe van de afgelopen dagen.