Vandaag verschijnt het boek Het wereldrijk van het Tweestromenland van Daan Nijssen. Het is een geschiedenis van het antieke Nabije Oosten, een thema dat enerzijds belangrijk en boeiend is, maar anderzijds lastig. Veel van die namen, plaatsen en volken zijn ons immers vreemd. Nijssen, die online al publiceerde op zijn eigen blog en op Sargasso en die dus weet wat hij doet, heeft het kunststukje toch geflikt: een leesbaar boek over een van de grootste oude beschavingen.

Als de gezondheidssituatie beter was geweest, zou er vandaag een presentatie zijn geweest in het Rijksmuseum van Oudheden, maar zo heeft het niet mogen zijn. Per e-mail heb ik Nijssen geïnterviewd.

Je hebt een boek geschreven over het Midden-Oosten in de eerste helft van het eerste millennium v. Chr. Wat maakt deze periode zo interessant?

In de periode waarover ik schrijf verenigden de koninkrijken Assyrië, Babylonië en Perzië grote delen van het Midden-Oosten onder hun heerschappij. Waar het Midden-Oosten in het begin van deze periode nog een lappendeken was van onderling strijdende koninkrijken, stadstaten en stammen, was het aan het einde van deze periode omgevormd tot een politieke eenheid onder leiding van één grootkoning.

In mijn boek stel ik de vraag hoe de koningen van Assyrië, Babylonië en Perzië hierin slaagden. Daarbij leg ik niet alleen uit hoe ze hun oorlogen wonnen, maar ook hoe ze bij hun onderdanen blijvende gehoorzaamheid wisten af te dwingen en hoe de volken van het Midden-Oosten door handel en diplomatie steeds meer met elkaar verbonden raakten.

Ik proefde op vrijwel elke bladzijde het plezier dat je in het onderwerp hebt gehad. Vanwaar die belangstelling?

De vraag hoe de koningen van Assyrië, Babylonië en Perzië erin slaagden zo’n groot gebied onder hun persoonlijke gezag te brengen en hun onderdanen er ook nog van wisten te overtuigen dat dit voor hun eigen bestwil was, houdt me al bezig sinds ik van het bestaan van deze wereldrijken weet. Het is iets dat ik nét niet helemaal begrijp. Dat nét niet begrijpen motiveert me om op onderzoek uit te gaan en telkens als ik iets leer dat met helpt het nét iets beter te begrijpen, word ik enthousiast.

In mijn boek heb ik geprobeerd de lezer mee te nemen in mijn eigen zoektocht en hen te laten delen in mijn enthousiasme. Uiteindelijk is het niet mijn doel om een pasklaar antwoord te geven op de vraag, maar om de lezers mee te laten denken en net zo enthousiast te krijgen.

Heb je een favoriet onderdeel?

Terugkijkend op het hele boek vind ik de periode rond de opkomst van de Perzische koning Cyrus de Grote het interessantst. In deze periode kwam de strijd om de alleenheerschappij in het Midden-Oosten, die al enkele eeuwen gaande was en in een impasse terecht was gekomen, tot een opvallend snelle ontknoping. Waar de Assyriërs soms tientallen jaren nodig hadden om één gebied te pacificeren, onderwierp Cyrus in een kwart eeuw alle grootmachten van die tijd, waarbij hij op opvallend weinig weerstand stuitte. Een indrukwekkende prestatie zonder meer, maar dit was niet mogelijk geweest zonder de strijd die er in de eeuwen daarvoor aan vooraf was gegaan.

In je boek behandel je de conflicten tussen Assyrië en Nubië. Heeft de expositie over Nubië in het Drents Museum in Assen je nog geholpen? En de expositie over Iran die daar eerder te zien was?

Het blijft altijd bijzonder om de materiële overblijfselen te zien van de beschavingen waarover ik schrijf. Als ik er alleen maar boeken over lees, hier op mijn kamer in het koude en regenachtige Nederland, blijft het toch voelen als een ver-van-mijn-bed-show: ver weg, lang geleden, bijna fictie. Maar door een kruik, een sieraad of een beeldje te zien dat echt in die tijd door die mensen gemaakt is, komt het veel meer tot leven.

Bij reizen krijg ik dat gevoel ook. Ik heb al veel gereisd in het Midden-Oosten: in Iran, Egypte, Israël en Libanon. Syrië en Irak heb ik helaas nog niet kunnen bezoeken. Als je honderden kilometers door zo’n land heb gereisd, de drukkende hitte hebt gevoeld en de uitgestrekte woestijnen, grasvlaktes en bergketens hebt gezien, krijg je opeens een veel beter beeld bij de wereld die je eerst alleen kende uit de bronteksten.

Al sinds de negentiende eeuw zit het wereldrijk van het Tweestromenland in het verdomhoekje. Het zou religieus en despotisch zijn geweest, heel anders dan Griekenland, dat de eerste cultuur van de menselijke maat zou zijn geweest. Om dat vooroordeel te corrigeren, moeten we minimaal zorgen dat mensen zich informeren kúnnen. Wat denk je dat we nog meer kunnen doen?

Het probleem met Assyrië, Babylonië en Perzië is dat men deze koninkrijken lange tijd alleen kende uit de Bijbel en de Grieks-Romeinse literatuur. De oude Israëlieten en de oude Grieken waren slachtoffer van hun agressie en beschreven ze daarom als despotische grootmachten. Dat is inderdaad één kant van het verhaal, maar doordat men eeuwenlang geen toegang had tot de Assyrische, Babylonische en Perzische bronnen konden de andere kanten niet worden belicht.

Inmiddels beschikken we al ruim anderhalve eeuw over een grote hoeveelheid kleitabletten uit die tijd, die ons een heel veelzijdig beeld geven van deze beschavingen, maar die kennis dringt niet echt door tot het brede publiek, waardoor het Bijbelse en het Grieks-Romeinse perspectief blijven domineren.

Om daar verandering in te brengen, moet het publiek er ten eerste bewust van worden gemaakt dat deze wereld überhaupt bestaat. Dat kan door er meer boeken over te schrijven, tentoonstellingen te organiseren en documentaires te maken, maar ook populaire films of series, zoals die er ook zijn over de Egyptenaren, de Grieken en de Romeinen, kunnen het vakgebied onder de aandacht brengen.

Een probleem is dat de wereld van de Assyriologie erg klein en in zichzelf gekeerd is. De kennis is er wel, maar blijft circuleren binnen een kleine kring van geleerden, waardoor veel mensen die ik spreek ten onrechte denken dat er wel weinig bekend zal zijn over Assyrië, Babylonië en Perzië. Ten tweede is het belangrijk om bij de publieksvoorlichting het perspectief van de Assyriërs, Babyloniërs en Perzen zelf als uitgangspunt te nemen en hen niet als een voetnoot bij de Bijbelse of Grieks-Romeinse geschiedenis te behandelen.

Heb je al plannen voor een nieuw boek?

Tijdens het schrijven van dit boek merkte ik dat het toch wel een groot onderwerp was voor één boek. Er komen veel onderwerpen aan bod die ik niet allemaal even uitgebreid kan behandelen. Mijn voornemen voor de volgende boeken is om meer de diepte in te gaan door één thema te belichten: bijvoorbeeld handel, diplomatie, godsdienst of ideologie.

Op het moment denk ik eraan een boek te schrijven over de handelsroutes in het Midden-Oosten, die later deel zouden gaan uitmaken van de Zijderoute. Door de lezer mee te nemen op een reis langs deze routes, kan ik haar of hem een beter beeld geven van de geografie en de culturele diversiteit van de regio.

Als mensen na lectuur van je boek meer willen weten, wat kunnen ze dan nog meer doen?

In mijn bibliografie heb ik zoveel mogelijk standaardwerken opgenomen die ook voor een niet-gespecialiseerd publiek te volgen zijn, maar helaas zijn veel ervan niet te verkrijgen in Nederlandse bibliotheken en op het internet staan ze meestal achter een betaalmuur. Op academia.edu zijn soms wel recente artikelen te vinden met interessant onderzoek, maar de belangrijkste standaardwerken zul je daar niet vinden.

Voor wie zich verder wil verdiepen in de materiële cultuur zijn er verschillende musea die regelmatig tentoonstellingen over het Oude Nabije Oosten hebben. In Nederland heb je het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, het Allard Pierson in Amsterdam en de exposities in het Drents Museum in Assen. In België zijn er de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel. Iets verder van huis hebben het Louvre in Parijs, het British Museum in Londen en het Neues Museum en het Pergamonmuseum in Berlijn, allemaal met een uitgebreide Oude Nabije Oosten-collectie.

Voor wie meer academische diepgang zoekt en met academici in contact wil komen, is een lezingenmiddag van een organisatie als Ex Oriente Lux of Stichting Zenobia zeer aan te raden. Er is genoeg te ontdekken, als het straks weer kan en mag.