De belangrijkste wetenschappelijk reis van de negentiende eeuw was misschien wel de vijfjarige tocht die Charles Darwin maakte aan boord van het zeilschip de Beagle. Darwin was pas 22 jaar oud toen het schip eind 1831 uit Engeland vertrok. Hij was een enorme geluksvogel dat hij deze reis op dat tijdstip kon maken. Zo waren er net nieuwe geologische inzichten gepubliceerd die hem hielpen bij zijn eigen waarnemingen. Was hij tien jaar later geweest dan zou waarschijnlijk iemand anders zijn ontdekkingen hebben gedaan. Wetenschappelijk succes berust soms op geluk en toeval.

Tijdens de wereldreis van de Beagle bracht hij overigens de meeste tijd op het vasteland door, vooral in Zuid-Amerika. Hij werkte hard en was voortdurend op expeditie, altijd bezig planten en dieren te verzamelen. In 1839 publiceerde Darwin met groot succes zijn reisverslag The Voyage of the Beagle. Het is een innemend boek, geschreven door een intelligente, goed observerende jongeman maar nog zonder vastomlijnde toekomstplannen.

De scherpe observator

Tijdens de reis ontdekte hij wat hij wilde in zijn leven. Het verslag laat die ontwikkeling op een prachtige manier zien. Darwins onopgesmukte schrijfstijl is opvallend leesbaar gebleven voor een boek dat 182 jaar oud is. In het reisverhaal staan weinig passages over belevenissen op de Beagle zelf, maar des te meer over zijn landexpedities in vooral Zuid-Amerika. Dat geeft soms iets langere geologische beschrijvingen, maar vaker gaat het over mensen die hij overal ontmoet. Darwin kon goed mensen observeren. Ik geef twee voorbeelden.

Zo verbleef bij enkele dagen bij de opzichter van een kopermijn in Jahuel in Chili. Darwin beschrijft de leef- en werkomstandigheden van de mijnwerkers.

De arbeiders werken heel hard. Men gunt hun weinig tijd voor maaltijden, en zowel ’s zomers als ’s winters beginnen ze zodra het licht wordt en eindigen ze als het donker is. Ze krijgen één pond sterling per maand, plus de kost: voor het ontbijt zestien vijgen en twee kleine broodjes; voor het middagmaal gekookte bonen; en het avondmaal bestaat uit gebroken en geroosterde tarwekorrels. Ze eten vrijwel nooit vlees, daar ze van de twaalf pond per jaar hun eigen kleren moeten kopen en hun gezin moeten onderhouden.

Of deze passage ooit invloed heeft gehad op het verbeteren van de werkomstandigheden van de mijnwerkers, weet ik niet. In de tweede helft van de negentiende eeuw verschenen omvangrijke enquêtes over werkomstandigheden in diverse industrieën, ook in Nederland. Darwin zal een van de eerste in de negentiende eeuw zijn geweest die daarvan een beknopt voorbeeld gaf.

Slavernij

Aan het begin van de negentiende eeuw werd slavernij overal nog gewoon gevonden, maar Darwin was al een fervent tegenstander. Darwin vertelt dat hij probeerde een zwarte slaaf iets uit te leggen waarbij zijn hand per ongeluk vlak bij het gezicht van de man kwam.

Vermoedelijk dacht hij dat ik boos was en hem zou slaan, want hij liet onmiddellijk zijn handen zakken, met een angstig gezicht en halfgesloten ogen. Ik zal nooit mijn gevoelens van verwondering, afkeer en schaamte vergeten, toen ik zag hoe een grote, sterke man bang was een slag af te weren die naar hij dacht op zijn gezicht was gericht. Deze man was afgericht tot een nederigheid, nog erger dan de slavernij van het meest hulpeloze dier.

Het is een scherpe observatie van de schrijnende gevolgen van slavernij. Ik ben de enige niet die deze passage noemt.

Galapagos

Het hoofdstuk over de Galapagos-archipel is ook methodologisch interessant. Op deze eilanden vond Darwin de vinken die later naar hem zijn genoemd. Hij zag wel dat de lengte van hun snavels varieerden, anders waren geëvolueerd zouden we nu zeggen, maar besteedde meer aandacht aan de leguanen en schildpadden. Hij wist nog niet waar hij eigenlijk naar zou moeten zoeken. Dat de flora en fauna per eiland zo sterk verschilden, merkte hij pas toen hem door de inheemse bewoners werd verteld dat ze aan een vogel of plant meteen konden zien van welk eiland die afkomstig was. Lokale kennis is altijd belangrijk. Maar:

Het noodlot van elke reiziger is dat hij net als hij heeft ontdekt wat het interessantste van een bepaald oord is weer moet vertrekken.

Het verzamelde materiaal liet hij in door de scheepstimmerman gemaakte kisten naar Engeland sturen. Dat ging vrijwel altijd goed en we kunnen ons er over verbazen hoe betrouwbaar internationale transporten toen waren. Bij terugkomst bleek dat hij niet had genoteerd welke vinken op welk eiland leefden. Een blunder die iedere onderzoeker kan overkomen. Gelukkig had kapitein Robert FitzRoy ook vinken verzameld en die was een Pietje precies, zodat Darwin met diens aanvullingen aan de slag kon.

Raad aan reizigers

Darwin eindigt zijn verslag met een raad aan de reiziger:

Ook moet reizen hem wantrouwen leren, maar tegelijkertijd zal hij ontdekken hoeveel oprecht welwillende mensen er zijn met wie hij nooit eerder contact had en ook later nooit meer zal hebben, maar die desondanks bereid zijn hem op de onbaatzuchtigste wijze te helpen.

Origin of Species

Terug in Engeland trouwde Darwin met zijn nicht Emma Wedgwood, stammend uit de welgestelde familie van porseleinmakers, en ging op het platteland vlak bij Londen wonen. Hij tobde met zijn gezondheid en leefde teruggetrokken.

Wetenschappelijk geïsoleerd was hij echter allerminst omdat hij was aangesloten op het heel betrouwbare World Wide Web van zijn tijd: de post. Iedere dag werden zakken met brieven afgeleverd. Vele correspondenten in binnen- en buitenland stuurden hem verslagen of gaven antwoord op zijn vele vragen. Na twintig jaar verscheen eindelijk zijn Origin of Species dat hem wereldfaam zou opleveren – en een flink extra inkomen. Hij had scherp met de uitgever onderhandeld. Origin of Species is zorgvuldig en overtuigend geschreven, maar ik mis een beetje de onbevangenheid van het reisboek. The Voyage of the Beagle blijft mijn geliefde boek van Darwin.

De Penguin Classics-editie van de reis is ingekort; de Nederlandse vertaling van Tinke Davids, gebaseerd op deze Penguin-uitgave, is leverbaar. Enkele biografische gegevens heb ik ontleend aan de uitstekende tweedelige biografie over Darwin van Janet Browne die mede de Penguin Classic editie heeft verzorgd.

[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer zestiende keer in. Bedankt Huibert!]