Om het te hebben over de Hemelschijf van Nebra moeten we het eerst hebben over de Leidse balpenmoord. Dat is alweer dertig jaar geleden. Een mevrouw was dood aangetroffen met in de hersenen een balpen. Die was afgeschoten met een kruisboog, zo veronderstelde de politie. Men arresteerde iemand en er volgde een complexe rechtszaak. Toen was er een onverwachte ontwikkeling. Het bleek namelijk dat de pen even goed door een ongelukkige val in de oogkas kon zijn terechtgekomen. Door de tragedie meteen te typeren als moord, had de politie de verdere interpretatie in een bepaalde richting geduwd. En niet per se de juiste.

Zo is het ook met archeologische vondsten. Een team vindt iets, geeft een eerste duiding en die bepaalt dan in welke richting de verdere interpretatie gaat. Uiteraard is er ook weleens correctie. Toen in een grot bij Qumran joodse religieuze teksten waren gevonden, kon de nabijgelegen ruïne alleen maar een klooster zijn. Tot bleek dat het ging om een dadelpalmplantage. De beroemde dodecaëders die overal in Romeins Europa zijn gevonden, gelden als religieuze voorwerpen, maar onlangs opperde iemand dat het punnikklosjes zouden zijn gewest. Voor zover ik weet denkt niemand dat het werkelijk zo is – je zou iets van hout of bot hebben verwacht – maar het was wel een voorbeeld van een hypothese waar nooit iemand aan had gedacht.

De Hemelschijf van Nebra

Goed. Hierboven ziet u het voorwerp dat bekend is komen staan als de Hemelschijf van Nebra. Het is zo groot als een grammofoonplaat, weegt ruim twee kilo en is in 2002 in beslag genomen bij plunderaars. Die hebben archeologen een plek aangewezen waar ze de schijf een kleine drie jaar eerder zouden hebben gevonden: in de zuidoostelijke Harz, ongeveer 60 kilometer ten westen van Leipzig. Ze hadden daar ook twee zwaarden gevonden, die rond 1600 v.Chr. waren gemaakt. Daaruit volgde de datering van de schijf. Het koper blijkt afkomstig uit Tirol, een deel van het goud uit de Karpaten en een ander deel uit Cornwall. We wisten dat er in het tweede millennium uitgebreide handelscontacten waren in oud Europa, maar dit is frappant.

En vooral: wat was dit nu eigenlijk? Het probleem is natuurlijk dat we geen parallel kennen. Het voorwerp heette van begin af aan “de Hemelschijf van Nebra”, en dat beïnvloedde de interpretatie. Dat de zon, een maansikkel en de Plejaden zijn afgebeeld, is een redelijke gok, maar welbeschouwd een hypothese. Toen die er eenmaal was, volgden woeste speculaties. Het zou een samenvatting zijn van alle astronomische kennis van de oude wereld. Uiteindelijk haalde men zelfs de Babylonische astronomische tekst MUL.APIN erbij.

Dat rekte het netwerk van internationale contacten wel heel ver op. Het DNA-bewijs overtuigt mij dat de mensen vroeger onvoorstelbaar veel mobieler zijn geweest dan we tot voor kort dachten, maar hier begin ik voor mij toch te twijfelen. Bovendien dateert MUL.APIN uit ongeveer 1000 v.Chr. De Babylonische tekst is een half millennium jonger dan de schijf en dat maakt het lastig dat kleitablet zonder meer te gebruiken. Enfin, u moet hier maar even verder lezen.

Twijfel

U merkt: er is ruimte voor kritiek. Om te beginnen staat niet vast dat het voorwerp werkelijk afkomstig is van de door de plunderaars aangewezen plek. Verder is onzeker of de zwaarden, de schijf en de andere voorwerpen wel op hetzelfde moment zijn terechtgekomen op de vindplaats.

En vooral: als iets te mooi is om waar te zijn, is het vaak ook niet waar. Eén van de redenen om aan te nemen dat het voorwerp werkelijk echt is, was het patina, d.w.z. de verwering van het metaal. Patina valt echter geloofwaardig na te maken met urine, zoutzuur en een simpele warmtebron.

Dit waren allemaal allang bekende punten van twijfel. En zoals u al vermoedde: het blijkt nu inderdaad heel anders te zijn. Toen de politie er eenmaal mee bezig was en gevangenisstraffen dreigden, konden de plunderaars niet meer terug. Ze moesten hun verhaal over metaaldetector-amateurisme volhouden. Nebra groeide uit tot een hype. Vervolgens konden ook de archeologen en de musea niet meer terug. Het British Museum wijdt momenteel een expositie aan Stonehenge waar het voorwerp nog even is te zien. Ik weet niet wat de schijf daar doet, want indien de datering klopt, is ze eeuwen te jong.

De aap uit de mouw

Indien de datering klopt. Dat is dus maar de vraag. Vorige week heeft een van de twee mannen zijn oorspronkelijke bekentenis ingetrokken en een nieuwe verklaring afgelegd. Die is bevestigd met foto’s van de manier waarop de schijf is vervaardigd. Wat men vanaf het begin trots aanduidde als de Hemelschijf van Nebra, blijkt een gewone pizza met veel rucola.