Mijn “relatie” met de hemelschijf van Nebra begon drie jaar geleden. Ik las toen in de weekendeditie van 27/28 april 2019 van de NRC de recensie van Theo Toebosch over De Hemelschijf van Nebra. Dit boek is geschreven door Harald Meller directeur van het Landesmuseum für Vorgeschichte in Halle Duitsland in samenwerking met de historicus en journalist Kai Michel. En zoals het soms gaat na het lezen van een boeiend verhaal, het laat je niet meer los.
Deze hemelschijf, brons met gouden afbeeldingen van sterren, manen, horizon-bogen en een schip, is de oudste gevonden afbeelding van de hemel op aarde.
Nebra en omgeving
Ik moest naar deze omgeving. Vorig jaar augustus was het zover dat mijn vrouw en ik het gebied bezochten. Het Nebra-gebied ligt in de windschaduw van de Harz. In de ijstijden zijn hier dikke lagen löss afgezet. Het wordt doorsneden door zijrivieren van de Elbe, zoals de Saale en de Unstrutt. Nu kleine maar fijne wijngebieden, maar in de Prehistorie goede locaties voor jagers en verzamelaars. Gesneden ivoren beeldjes van rond 14.000 jaar geleden, ook gevonden bij Nebra, getuigen ervan. Ze zijn te zien in het genoemde Landesmuseum.
Het lössgebied was aantrekkelijk als vestigingsplaats voor boeren. Veel culturen hebben hier hun sporen achtergelaten. Door de hoge vruchtbaarheid konden mensen een voedselsurplus opbouwen, waardoor er, meer dan voordien, mogelijkheden waren voor andere bezigheden. Zo zijn bij Goseck, niet ver van Nebra, rond het jaar 2000 met behulp van luchtfotografie de resten gevonden van een 7000 jaar oud observatorium. Dit ronde houten observatorium met twee palissaden rijen is gereconstrueerd. Vanuit het centrum zijn op de plaatsen van de zonnewendes openingen te zien in de palissaden. Opvallend is daarbij dat niet alleen de zonsopgangen, maar ook de zonsondergangen zijn gemarkeerd.
Hoog op de noordoever van de Unstrutt en aan de voet van de Mitterberg, waar de hemelschijf is gevonden, is een opvallend fraai infocentrum ingericht, Arche Nebra. Het dak heeft de gestileerde gouden vorm van het schip op de hemelschijf van Nebra. Het infocentrum plaatst de hemelschijf in de context van andere grote Europese cultuuruitingen, zoals Stonehenge, maar probeert vooral de betekenis te duiden van de invloed die de sterrenhemel op onze vroege voorouders had.
Steppevolken
In het derde millennium v.Chr. trokken de steppevolken door het Nebra-gebied. Deze migratie was onderdeel van een grotere westwaartse trek door Europa. De migranten bleven contact houden met elkaar. Zo werd rond 2350 v.Chr. door de mensen van de Klokbekercultuur een op Stonehenge lijkend houten ringheiligdom opgericht bij Pömmelte aan de Elbe.
Rond 2300 v.Chr. versmolten in het huidige Tsjechië en het Nebra-gebied twee belangrijke prehistorische culturen, Enkelgraf en Klokbeker, tot de Únětice-cultuur. In Duitsland noemt men haar de Aunjetitzkultur.
De Úněticers wisten grote rijkdom te verwerven door de uitwisseling van lokaal gewonnen zout en door de doorvoer van barnsteen (van de Oostzeekust) naar de vorstenhoven van het Nabije Oosten. Een verhelderend overzicht van de Bronstijd-handelsroutes is te vinden op de landkaart die de Britse archeoloog Barry Cunliffe opnam in zijn boek Europe between the Oceans, 9000 BC-1000AD. Onderstaand kaartje is erop gebaseerd.
[Dit was het eerste stukje van een vierdelige gastbijdrage van Ab Langereis. Het tweede deel gaat morgenochtend om acht uur online. De hemelschrijf van Nebra is vanaf aanstaande zaterdag tot en met 18 september te zien in het Drents Museum in Assen. Daar is ook de expositie over Armenië.
Dit was trouwens ook het 422e voorwerp in onze reeks museumstukken.]
Leuk dat je hier over schrijft, Ab, ik zal het met belangstelling lezen.
“Opvallend is daarbij dat niet alleen de zonsopgangen, maar ook de zonsondergangen zijn gemarkeerd.”
Wat is hier opvallend aan? Waarom zouden alleen zonsopgangen interessant zijn en zonsondergangen niet? Het lijkt me dat ze gelijkwaardig zijn en dus is het niet opvallend.
Je zou kunnen denken dat de zonsopgang voor de prehistorische mens het begin van het leefbare deel van een etmaal markeerde. Na zonsondergang was de wereld duister en gevaarlijk. De nacht is in de voorindustriële wereld zelden als positief ervaren.
Ik vind dat houten ringheiligdom wel mooi gereconstrueerd, maar waar zijn de lateien (de dwarsbalken bovenop) op gebaseerd? Ik ben bang dat dat een fantasietje is van de reconstructeur die te veel naar Stonehenge heeft gekeken. De plaatsen van palen kan je aan grondsporen zien, maar die dwarsliggers? Ik zou het niet weten. Jij wel?
Het is een pizza.
Als je het Tsjechische Únětice hardop zegt krijg je OENjetietse. Het Duits heeft dus alleen een extra A.