1.

Ik heb al vaker geschreven dat onze universiteiten niet langer voldoen aan de verwachtingen die we er redelijkerwijs van mogen hebben. Dat ik er opnieuw over schrijf, is omdat het opnieuw mis is: de Groningse Rijksuniversiteit heeft de hoogleraar criminologie Patrick van Calster op non-actief gesteld terwijl de universiteit waar hij is gepromoveerd, de Brusselse Vrije Universiteit, hem de doctorstitel ontneemt. Gisteren was Karima Kourtit van de Amsterdamse Vrije Universiteit in het nieuws.

Twee dagen, twee kwesties. En iedereen kent de oudere gevallen: Peter Rijpkema, Dirk Smeesters, Don Poldermans en Diederik Stapel, waarbij we Roos Vonk dan maar het voordeel van de twijfel zullen geven, Ernst Jansen Steur zullen typeren als een medische aangelegenheid en Mart Bax zullen beschouwen als verjaard. De lijst opzichtig falende onderzoekers begint verontrustend lang te worden en het ergste is de trieste voorspelbaarheid van de affaires.

Het imago van de wetenschap wordt inmiddels meer bepaald door fraude- en fraudeachtige zaken dan door wat wél goed gaat. U bent vermoedelijk vergeten hoe de ontdekker van het grafeen heette, hoewel de goede man de Nobelprijs won, maar u weet allemaal wie Diederik Stapel is.

Er wordt al langer vermoed dat het huidige wetenschappelijke systeem kwetsbaar is voor fraude. Er zijn dan ook geleerden die proberen deze indruk te onderbouwen met cijfers. Vaak wordt verwezen naar Daniele Fanelli, die op tafel kreeg dat onderzoekers vaker rommelen met gegevens dan goed is. De kritiek vindt weerklank buiten de universiteiten: Frank van Kolfschooten legde de moeilijkheden voor aan het grote publiek in Ontspoorde wetenschap.

U kent inmiddels het excuus dat onze wetenschappers geven: het komt allemaal door die vermaledijde dwang om te publiceren in wetenschappelijke tijdschriften, waar de redacties vaak onvoldoende gelegenheid hebben om artikelen behoorlijk te controleren. Dat is echter een te gemakkelijke redenering. De diverse wetenschappelijke organisaties kunnen de perverse prikkel immers op elk moment vervangen door een regime waarin fraude wél lastig wordt gemaakt. Ik ben niet op de hoogte van een initiatief om een beter systeem te ontwerpen. Als zo’n initiatief er inderdaad niet is, is dit excuus ongeloofwaardig.

De ongeloofwaardigheid wordt vergroot doordat de bestuurders van de wetenschappelijke instellingen al ruim anderhalf jaar alle moeilijkheden afdoen als uitzonderlijk, atypisch, niet representatief of individueel falen. KNAW-president Robbert Dijkgraaf zette op 9 september 2011 de toon in een interview over de Stapel-affaire. De Groningse rector magnificus Elmer Sterken, VSNU-voorzitter Sijbolt Noorda en NWO-directeur Jos Engelen: allemaal hebben ze gezegd dat het meeviel. Misschien is dat ook zo – ik kom hierop terug – maar het automatisme waarmee de problemen worden ontkend, suggereert dat men verkeert in een ontkenningsfase.

Hoe langer echter wordt gedaan alsof er niets aan de hand is, hoe meer het imago van de wetenschap eronder lijdt. De burger wordt immers steeds kritischer. Inmiddels heeft bijna een derde van de beroepsbevolking een HBO- of universitaire opleiding, en deze mensen kunnen wetenschappelijk falen herkennen. De wetenschap is echter niet met ze meegegroeid: te vaak wordt het publiek nog onderschat, te vaak is voorlichting slechts “dit zijn de feiten en daarmee moet u het doen” en te vaak worden hoogopgeleiden met een kluitje in het riet gestuurd. Als zij daarna fouten ontdekken, kunnen ze zich keren tegen het wetenschappelijk bedrijf en is wetenschap “ook maar een mening”.

2.

De kern van de zaak is echter niet fraude, al is die heel zichtbaar, en niet de tekortschietende uitleg, al verkleint die het draagvlak. De kern is dat er, ondanks een overaanbod van beleidsstukken, discussienota’s en toekomstvisies, geen consistente visie bestaat op de wetenschap. De Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek legt bijvoorbeeld drie taken neer bij de universiteiten (onderzoek, onderwijs en de overdracht van informatie aan de samenleving) maar de genoemde instellingen kunnen alleen geld verdienen met onderzoek en onderwijs. Dit zijn ook de enige taken die worden gecontroleerd. De voorlichting aan de samenleving schiet er dus bij in, wat het maatschappelijk draagvlak niet bepaald ten goede komt.

Dit is slechts één inconsistentie. Maar er zijn er zo veel. Zouden we, als we de wetenschap opnieuw konden uitvinden, bedenken dat de samenleving informatie krijgt door die op betaalsites te verbergen? Zouden we bedenken dat alle wetenschappen, moeilijk of makkelijk, in vier of vijf jaar kunnen worden aangeleerd? Zouden we bedenken dat promotieplaatsen werden toegewezen aan de beste afgestudeerden van een bepaalde periode, in plaats van aan de beste afgestudeerden? Zouden we bedenken dat de kwaliteit van de informatie het beste wordt gegarandeerd door het meten van de kwantiteit aan publicaties?

Ik denk dat we, als we opnieuw konden beginnen, het inconsistente stelsel van universiteiten, KNAW en NWO niet opnieuw uitvinden. Het vormt echter het vertrekpunt van iedere beleidsnota. Zolang dit zo is, zullen de problemen voortduren en wordt de wetenschap steeds ongeloofwaardiger.

3.

Mogelijk zie ik het te somber en hadden Dijkgraaf, Sterken, Noorda en Engelen gelijk dat het allemaal meevalt. Alleen, de universiteiten beginnen de schijn steeds meer tegen te krijgen. Het wordt tijd na te denken over een even simpele als ingrijpende vraag: hoe zouden we de wetenschap inrichten als we echt opnieuw konden beginnen?

Die discussie moet breed gevoerd worden, breder dan de universiteiten, KNAW, VSNU, NWO en het ministerie. Een parlementair onderzoek zou een eerste stap kunnen zijn.