[In het op 1 juli te verschijnen boek van wetenschapsjournalist Marcel Hulspas, Mohammed en het ontstaan van de islam, noemt hij een oud Koranmanuscript dat op een ongebruikelijke wijze was gedateerd. Mijn goede vriend Richard Kroes ontdekte dat dat geen toeval was: de vreemde presentatie moet de lezer weg houden van vreemde ideeën. Hij schetste gisteren hoe de Koran is overgeleverd in verschillende reciteerwijzen, de twintig qira’at.]

Die qira’at wijzen op een zekere geschiedenis. Die twintig zijn namelijk alleen de canonieke, erkende reciteerwijzen. Er zijn er meer bekend en in de islamitische literatuur zijn daarnaast vele citaten te vinden van passages die afwijken van de erkende teksten. Vaak zijn dat citaten uit korans die in het bezit zouden zijn geweest van directe volgelingen van Mohammed. Die exemplaren zouden uiteindelijk verloren zijn gegaan tijdens één van de meest ingrijpende hervormingen waar de islamitische traditie herinneringen aan bewaart: het vaststellen van een standaardtekst van de Koran onder de derde kalief Uthman (r. 644-656) ten koste van alle andere teksten, die moesten worden verbrand.

Oude manuscripten

Het lijkt er nu op dat er één tekst gevonden is die mogelijk in dat verhaal kan passen. Het gaat om de “ondertekst” van een palimpsest. Dat is perkament dat is hergebruikt door de oude tekst – de ondertekst – weg te krabben en er een nieuwe overheen te schrijven. Zo’n ondertekst kan weer leesbaar gemaakt worden. De palimpsest is in de jaren zeventig gevonden in Sanaa, de hoofdstad van Jemen, en inmiddels (2012) integraal gepubliceerd door twee – ik vermoed – Iraanse moslims: Behnam Sadeghi en Mohsen Goudarzi.

In tegenstelling tot wat veel mensen denken, doen er namelijk ook moslims mee in het onderzoek “aan westerse kant”. Sadeghi en Goudarzi hebben zich van hun taak uitstekend gekweten, beter dan eerdere (deel)publicaties van het manuscript door westerse, maar revisionistische wetenschappers, die bovendien bovenop hun microfilms van het manuscript blijven zitten.

De ondertekst van het door Sadeghi en Goudarzi gepubliceerde palimpsest is overduidelijk een Korantekst, maar zó verschillend van wat we al kennen, dat het hier wel moet gaan om een tekst die buiten de traditie valt waaruit de standaard van Uthman is voortgekomen. Sommige tekstvarianten komen overeen met die we al uit de literatuur kennen, andere zijn volkomen nieuw. Zij menen dan ook dat we een tekst te pakken hebben van een vroege volgeling van Mohammed. Dat is natuurlijk niet onmogelijk, maar het hoeft niet.

Koolstofdatering

Het palimpsest is gedateerd met behulp van de koolstofmethode: 1407 BP ± 36. Z´n datering moet worden gecalibreerd. Dat levert de volgende cijfers op: 614-656 cal AD bij 1σ en 578-669 cal AD bij 2σ. Er bestaat dus 68% kans dat het perkament uit de periode 614-656 stamt en 95% dat het uit de periode 578-669 komt. De datering is uitgevoerd door een lab met een uitstekende reputatie en is conform de regelen der kunst gecorrigeerd voor isotoopfractionering. Niks raars aan de hand dus en de conclusie is onvermijdelijk: dit is een Korantekst uit de zevende eeuw.

Althans, daar lijkt het sterk op. Want wie de cijfers heel goed bekijkt, kan ze alsnog gaan interpreteren. Sadeghi en Goudarzi doen dat door de datering anders te publiceren dan gebruikelijk:

More precision may be obtained by radiocarbon dating, which assigns the parchment, and hence the lower codex, to the period before AD 671 with a probability of 99% (before 661 with the probability of 95.5%, and before 646 with a probability of 75%).

Het doel van deze weergave is duidelijk: aangeven dat dit manuscript niet alleen zeer oud is, maar ook dat hij wel moet stammen uit de periode voor of rond de standaardisering van kalief Uthman. Er wordt met andere woorden gezocht naar aansluiting bij het traditionele islamitische verhaal, zoals dat uit bronnen van enkele eeuwen later kan worden gehaald.

Ouder dan Mohammed

Dat is echter niet de enige mogelijkheid: de kans dat het manuscript uit de periode 578-610 komt is weliswaar kleiner, maar nog steeds zeer reëel. Dat is de periode waarin Mohammed nog helemaal geen openbaringen ontvangen had volgens datzelfde traditionele verhaal. Een volledig alternatief idee wordt door deze koolstofdatering niet weersproken: de Koran zou wel eens ouder kunnen zijn dan de islam of het optreden van Mohammed.

Dat idee is al eens geopperd, onder andere op basis van het gegeven dat we het Arabisch uit de vroeg-islamitische periode prima begrijpen, maar dat het Arabisch van de Koran ons voor grote problemen stelt. Zou het een eerdere – minder goed begrepen – taalfase kunnen weergeven? Dat is circumstantial evidence, er is geen direct bewijs dat de Koran ouder is dan we denken. Daarvoor is de vondst van een nóg ouder manuscript noodzakelijk, of een citaat bij een schrijver uit een oudere periode, wat dan natuurlijk geen interpolatie mag zijn. Dat is echter niet voorhanden.

De koolstofmethode is in ieder geval niet precies genoeg om een zevende eeuws manuscript te koppelen aan een tot op het decennium nauwkeurig gedateerde historische gebeurtenis. Maar we weten nu wel zeker dat er ten minste één alternatieve teksttraditie méér is geweest naast de traditie waaruit de standaard van Uthman is voortgekomen en dat verhaal kan – bij de vondst van meer manuscripten – alleen maar spannender worden.

[Oorspronkelijk gepubliceerd op Apoftegma, de blog van Richard Kroes.]