Het bovenstaande reliëf fotografeerde ik in 2010 in het archeologisch museum van Thessaloniki. Het is gevonden in Pella, de oude hoofdstad van Macedonië, en stelt een afgestegen ruiter voor die ergens wordt verwelkomd door een vrouw. Het onderschrift is intrigerend: ΔΙΟΓΕΝHΣ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΙ ΗΡΩΙ, “Diogenes aan de held Hefaistion”. Op stilistische gronden wordt deze sculptuur gedateerd in het laatste kwart van de vierde eeuw v.Chr.

Dit is zeker intrigerend. De geliefde van Alexander de Grote heette Hefaistion en kreeg na zijn dood de eerbewijzen van een heros, een woord dat letterlijk “held” betekent, maar in deze context duidt op een halfgod. Het was niet ongebruikelijk zulke eerbewijzen te verlenen aan iemand die een stad had gesticht, en Alexanders Hefaistion had dat inderdaad gedaan (vermoedelijk o.a. Ai Khanum in Afghanistan). Los daarvan was dit ereteken een opstapje naar de vergoddelijking van Alexander zelf, die deze status om politieke redenen nodig had: weliswaar was hij als koning al verheven boven zijn onderdanen, maar de rol van het koningschap was bij elk van de onderworpen volken een andere en dat maakte het Macedonische hofritueel eindeloos complex. Zelfvergoddelijking maakte de zaken eenvoudiger en de verheffing van Hefaistion tot heros was een eerste stap. Het hierboven afgebeelde reliëf zou met deze cultus kunnen samenhangen. Met wat fantasie kun je in de afgestegen ruiter zelfs Hefaistion herkennen – dit is zijn portret.

Ik denk echter dat we onze fantasie beter beteugelen. We kennen namelijk wel meer van dit soort reliëfs en daaruit weten we dat er nogal wat mensen werden aangeduid als heros. Ze vormen een eigen genre: steeds zie je een soldaat en een paard, heel vaak is er ook ergens een slang (soms in een boom) te zien, en altijd zijn er verwanten afgebeeld. Vaak gaat het om gesneuvelde oorlogshelden: heros dus in zijn oorspronkelijke betekenis.

Mijn eigen interpretatie zou zijn: dit is niet dé Hefaistion, maar een naamgenoot die is gesneuveld in het laatste kwart van de vierde eeuw v.Chr. Het museum in Thessaloniki meent nog dat het gaat om een veteraan van Alexanders oostelijke campagne en dat valt niet uit te sluiten. Alexanders onderkoning Antipatros en latere lokale machthebbers hebben in deze tijd echter genoeg andere oorlogen uitgevochten, dus bovenstaande Hefaistion kan ook zijn gesneuveld in Griekenland, Illyricum of Thracië.

Hoewel ik meen dat dit de meest aannemelijke verklaring is, wijs ik er wel op dat (a) de naam “Hefaistion” betrekkelijk zeldzaam is en (b) het introduceren van een naamgenoot in strijd is met het logische principe dat bekendstaat als het Scheermes van Ockham (“Men moet de zaken niet zonder noodzaak verveelvoudigen”). Ik voor mij denk echter dat de identificatie van het kunstwerk als een voorbeeld uit het genre van de “normale” heroënreliëfs dermate sterk is, dat we worden genoodzaakt de Hefaistions te verveelvoudigen. Je kunt tegenwerpen dat de slang ontbreekt en daartegen kun je weer inbrengen dat het reliëf incompleet is. Ik denk dat wat ik zeg klopt – en als ik lieg, doe ik het in commissie met het museum – maar uiteindelijk is het toch een beetje Fingerspitzengefühl.

[Dit was de 147^e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]