Ergens langs de weg van de Turkse havenstad Trabzon (het antieke Trapezos) naar de bovenloop van de Eufraat ligt Sadak. Het zou slechts een stoffig dorpje zijn, zo eentje waarvan er op de rand van Europa en het Midden-Oosten dertien in een dozijn gaan, ware het niet dat oudheidkundigen hier een Romeinse legioenbasis hebben geïdentificeerd. Daarvan zijn er wereldwijd slechts 107 bekend.

Het antieke Satala beheerste niet alleen de weg van de Zwarte Zee naar de Eufraat, maar ook die van de Anatolische hoogvlakte naar Armenië. De basis is ingericht door het Zestiende Legioen Flavia Firma, dat de tradities voortzette van het voormalige garnizoen van Neuss, dat tijdens de Bataafse Opstand was vernietigd. De overlevenden werden overgeplaatst naar de oostelijke grens en bouwden daar vanaf 72 het fort van Satala. Het is alleszins denkbaar dat er wat geromaniseerde Bataven hebben gediend.

Ik ben er wel eens langs gereden. Je herkent de basis als een enorme vouw in het landschap, er liggen duizenden scherven en er staan nog wat bogen van een antiek aquaduct, maar veel heeft het verder niet om het lijf. Ik zou er niet meer aan hebben gedacht als ik een paar dagen geleden niet de bovenstaande foto tegenkwam, die is gemaakt in het British Museum: een prachtig vrouwenportret. Er hoort ook een hand bij. De rest van het bronzen beeld is verloren gegaan.

Het stelt de populaire Armeense godin Anahit (“de onbevlekte”) voor, onder wie het water, de vruchtbaarheid en de wijsheid ressorteerden. (In Iran staat ze bekend als Anahita.) De bronsgieter heeft haar een kapsel meegegeven dat lijkt op Afrodite en ik vermoed dat als deze kop niet in oostelijk Turkije zou zijn gevonden, ze zonder meer aan de Griekse liefdesgodin zou zijn gelijkgesteld.

Het interessante is de datering: stilistisch valt dit beeld het beste te plaatsen in de tweede of eerste eeuw v.Chr.: royaal voordat de soldaten uit Neuss in 72 na Chr. aankwamen en Satala inrichtten. Misschien is het voorwerp als buit vanuit Armenië meegenomen. Het kan ook zijn dat er ergens in de omgeving van Sadak nog een pre-Romeinse nederzetting is. We zouden tussen deze alternatieven hebben kunnen kiezen (en een uitspraak hebben kunnen doen over de verspreiding van de Anahit-cultus buiten Armenië) als we zouden weten op welke plek dit beeld precies is gevonden, maar helaas is dat niet bekend.

Zoals zo vaak geldt dat antieke voorwerpen eigenlijk alleen wetenschappelijke waarde hebben als de herkomst is gedocumenteerd. Nu is Anahit vooral nietszeggend en staat ze alleen maar mooi te zijn in een vitrine in het British Museum.

[Dit was de 146^e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]