Voor de oudheidkundige is het DNA-onderzoek nog vooral een belofte. Ik heb in eerdere stukjes enkele ontwikkelingen geschetst, maar die betroffen vooral de Prehistorie: hoe de mensheid wegtrok uit Afrika, de verspreiding van de landbouw en de migraties van de Indo-Europeanen. De conclusie is dat Europa in twee enorme golven bevolkt is geraakt: één golf van landbouwers en één golf van Indo-Europees-sprekenden.
Als we in de historische tijd aankomen, wanneer we geschreven bronnen krijgen, zijn de grote migraties al voorbij. Het DNA-onderzoek zal eerst verfijnder moeten raken vóór we veel verder kunnen kijken. Dat zal nog wel gebeuren, want het uitvoeren van tests wordt steeds meer routine (en goedkoper).
Overigens is geschreven documentatie niet helemáál zonder betekenis: de Centraal-Aziatische samenleving van de Indo-Iraniërs is enigszins gedocumenteerd in geschreven teksten, namelijk in het oudste deel van de Avesta, het heilige boek van de Iraanse volken: een wereld van nomadische veetelers op de steppe. Het is een wereld met een dualistisch wereldbeeld dat we misschien ook archeologisch kunnen documenteren.
Dit gezegd zijnde: de échte conclusies voor historisch onderzoek moeten nog komen. Toch zijn er al weleens berichten in de media en daar wil ik nog een woord aan wijden.
Ten eerste de bewering dat Ierland etnisch anders is gebleven doordat de Indo-Europese migratie er nooit is aangekomen. Dat klinkt niet heel erg vreemd, want Ierland ligt wat afgelegen en we zagen al dat DNA-sporen van de vóór-Indo-Europese bevolking nog worden gevonden in de Alpen en op de eilanden Corsica en Sardinië. De claim dat ook Ierland in deze categorie viel, is echter vorig jaar weerlegd: de Ieren zijn niet wezenlijk anders dan de rest van Europa.
Dan is er de bewering dat eindelijk is vastgesteld dat de Etrusken uit Klein-Azië naar Italië zijn gekomen. Die claim wordt sinds 2007 in alle oneven jaren een keer gedaan en in alle even jaren tegengesproken. Het probleem is dat veel Europeanen landbouwers-DNA hebben. Vrijwel iederéén komt uiteindelijk uit Anatolië. Om een oosterse achtergrond voor de Etrusken te bewijzen, is méér nodig, namelijk antiek genetisch materiaal dat én zowel in het oude Toscane en Turkije is gevonden én niet overdonderend vaak daarbuiten. Ik heb nog geen definitief bewijs gezien.
Er is een claim, alweer wat ouder, dat er iemand met Oost-Aziatische genen is gevonden in Italië: een slaaf op een van de keizerlijke domeinen. Die claim lijkt correct te zijn, en het is niet ingewikkeld om een plausibel scenario te verzinnen: een Chinese handelaar kan in Samarkand door de Parthen gevangen zijn genomen en aan de Romeinen verkocht. Er is een soortgelijke claim, een paar maanden geleden, voor vier Afrikanen en twee Aziaten in Londen, maar die is niet gebaseerd op DNA-onderzoek maar op skeletmateriaal.
En dan is er een opmerkelijk onderzoeksresultaat uit Karthago, waar men een parallel constateerde tussen het DNA van iemand op een plaatselijk grafveld en dat van mensen uit het antieke Spanje. Ook dat is niet zo vreemd, want de hele cultuur van de Karthago was een fusie van elementen uit diverse culturen.
Samenvattend is de voornaamste conclusie van tien jaar DNA-onderzoek dat migratie in het verleden heel gangbaar is geweest. Zó gangbaar dat oude, racistische sjablonen onhoudbaar zijn geworden: de volken en rassen zijn zo door-en-door vermengd dat het betekenisloze categorieën zijn. Dat is overigens geen nieuw inzicht, maar het is fijn een bestaand idee met een nieuwe categorie bewijsmateriaal te kunnen onderbouwen. Verder moeten we anders gaan nadenken over verklaringen in de archeologie, een oudheidkundige discipline die lange tijd de nadruk legde op vormen van diffusie en adaptatie om culturele veranderingen te verklaren, maar nu ook rekening moet houden met migratie.
Tot slot: het zijn nooit alleen mensen die reizen. Ze nemen ideeën mee. Dit betekent dat oudheidkundigen serieuzer dan tot nu toe het geval was rekening zullen moeten houden met invloeden uit verre culturen. Tot een paar jaar geleden zou een overeenkomst tussen een Indische en een Griekse wijsgeer zijn afgedaan als stom toeval, voortaan moeten we rekening houden met de mogelijkheid van wederzijdse beïnvloeding.
En verder? Verder moeten we nog maar een paar jaar wachten op nieuwe, ongetwijfeld boeiende conclusies.
“het zijn nooit alleen mensen die reizen. Ze nemen ideeën mee.”
haha, deze zin las ik bijna zo:
“het zijn nooit alleen mensen die reizen. Ze nemen >>dieren<< mee."
ook interessant qua DNA…
“rassen zijn zo door-en-door vermengd dat het betekenisloze categorieën zijn”
Nou nee, hoor, anders zou je aan DNA niet kunnen herkennen dat iemand uit Afrika of Oost-Azië komt. Anders zou je helemaal geen grote migratiegolven kunnen herkennen. En via migratiegolven komen we uit bij
https://nl.wikipedia.org/wiki/Cladistiek
waarna menselijke rassen wel degelijk zijn te identificeren.
Ik voorspel wel dat racisten niet blij zullen zijn met de conclusies.
Cladistiek is nu juist niet zo geschikt voor het beschrijven van de menselijke afstamming, omdat het het een splitsingsmodel is waarin fusies vrij moeizaam zijn in te passen, terwijl binnen één soort, zoals de mensensoort, nu juist voortdurend fusies van groepen voorkomen.
Individuen hebben twee ouders, niet één vooroudertak zoals soorten in het claden model.
Rassen lijken vrij duidelijk wanneer groepen afkomstig uit verre streken op elkaar stoten, zoals in Noord Amerika waar Afrikanen, Europeanen en Aziaten zich heel duidelijk onderscheiden, maar langs meer continue lijnen, zoals in Eurasië, wordt het een zeer diffuus verschijnsel dat zo veel dimensies heeft dat een ras toch erg moeilijk te isoleren is.
“Individuen hebben twee ouders, niet één vooroudertak zoals soorten in het claden model.”
Elk individu van elke populatie van elke soort die aan seksuele voortplanting doet heeft twee ouders, dus dit is een non-argument.
Ook waar Afrikanen, Europeanen en Aziaten “op elkaar stoten” zijn de “lijnen” diffuus. In de VS heeft elke “Afrikaan” minstens 20% Europese voorouders. U maakt hier een soortgelijke biologische fout als de één-druppel racisten.
Zolang de migratiestromen ervoor zorgen dat populaties geisoleerd zijn (zoals evolutie vereist) en binnen die populatie een unieke mutatie plaatsvindt en behouden blijft (zoals lactose tolerantie) kan men mbv cladistiek prima rassen identificeren. En juist omdat rassen per definitie onderling vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen zijn scherpe scheidslijnen niet of nauwelijks te verwachten.
Tenslotte is er in cladistiek bij voorbaat niets dat fusies uitsluit. Cladistiek is niets meer dan een classificatiesysteem gebaseerd op gemeenschappelijke afstamming.
Over die Karthagers. Ik probeerde een eerder DNA onderzoek te vinden, volgens mij gesponsord door National Geographic, dat de verwantschap tussen de Libanezen en de Tunesiërs moest gaan bewijzen, maar dat geen DNA match opleverde. En de reactie van een historicus, die het resultaat verklaarde met het model van een stad als een soort DNA vernietiger: de grote concentraties van mensen in de antieke en middeleeuwse steden veroorzaakten epidemieën, die de stadsbevolkingen steeds weer in elkaar deed storten, terwijl de aantrekkelijkheid van de stad de omringende plattelandsbevolking aanzoog om de leeggevallen plaatsen in te nemen. Hierdoor zou het DNA van genetisch aparte stadsbewoners al gauw worden verdrongen door het DNA van immigranten van het platteland, terwijl die nieuwkomers wel die met het aantrekkelijke stadsleven geassocieerde taal en cultuur van de “oude” stadsbewoners zouden overnemen. Maar ik heb óók weer gelezen dat dat model van de antieke stad als DNA vernietiger niet klopt. Kortom, veel klepels, weinig klokken.
Je kunt ook teveel nadenken. Het is veel simpeler, gewoon een paar historische handboeken openslaan. We weten dat de Romeinen meermalen goed hebben huisgehouden in het huidige Tunesië — de laatste keer door de hele stad Karthago (en een flink deel van het territorium, waarschijnlijk) geheel te ontvolken. Vervolgens is er stevig gekoloniseerd door de Romeinen, en is de landbouw gereorganiseerd met flink gebruik van (geïmporteerde) slaven. Toen kwam de Vandaalse invasie (een forse groep immigranten) met nog wat gedoe in de nasleep; daarna de vroege Islamitische invasie. In de vroeg-moderne periode werden grote hoeveelheden slaven van schepen geplukt — waarvan een flink deel, maar lang niet iedereen uiteindelijk weer naar huis ging; daarnaast waren er grote hoeveelheden zwarte slaven; ook woonden er, tot na de Tweede Wereldoorlog, in alle grote steden in Noord-Afrika flinke Joodse, Franse, Italiaanse en Griekse gemeenschappen.
Dat is nog maar een helft van de vergelijking…
Het onderzoek uit 2007 wijst er toch op dat er minstens een (klein) aantal Etrusken uit het Nabije Oosten kwamen. Dat het mtDNA van het vee (Bos taurus) in dat geïsoleerde dorpje Murlo, dat praktisch geen enkel contact had met zijn omgeving, nergens anders voorkwam in Italië en Europa, maar wel in het Nabije Oosten (Anatolia meen ik me te herinneren) leek me wel een aantrekkelijke hypothese voor de herkomst uit het Nabije Oosten, vooral in het kader van ‘de boer neemt zijn vee met zich mee’
Ik moet erbij zeggen dat ik het uit de tweede hand had, ik geloof een bericht in een populair-wetenschappelijk tijdschrift. Het oorspronkelijke artikel heb ik niet gelezen.
Zullen we het ooit weten waar de Etrusken vandaan komen, zelfs als het DNA-onderzoek nog verder geperfectioneerd wordt? Kan het niet zo zijn dat er ooit een groep mensen op die plaats zich gevestigd heeft (wanneer en waar vandaan? ) en dat door de uitgebreide maritieme handelscontacten en immigratie een heel apart volk met een eigen cultuur is ontstaan?
P. S. Nu herinner ik me ineens dat dat bericht in The Guardian stond.
Je bedoelt dit artikel: https://www.theguardian.com/world/2007/jun/18/italy.johnhooper As je de wetenschappelijke (hoofd)bron natrekt blijkt dat het grotendeels gebaseerd is op vergelijking van modern DNA uit grofweg de goede regio in Italië met modern DNA uit het verkeerde deel van Turkije — niet Lydië waar de Etrusken volgens Herodotus vandaan kwamen. Het zijn bovendien twee gebieden met een nogal roerige bevolkingsgeschiedenis. Ook die koeien zijn een probleem, want het ras blijkt in de Balkan verwanten te hebben, terwijl de antieke teksten de Etrusken direct over zee laten komen. In beide gevallen lijkt de Neolithische migratie (die in 2007 nog niet heel goed in kaart was gebracht) de meest voor de hand liggende verklaring.
Dank u wel voor de nadere toelichting!
Zo vreemd waren die niet-Indo-Europese talen in het antieke Europa niet. Tegenwoordig is alleen nog het Baskisch over, maar de Grieken en de Romeinen hebben ook de Iberiërs gekend, een volk dat eveneens een niet-Indo-Europese taal sprak (en pogingen om een verwantschap met het Baskisch te vinden zijn tot nu toe zonder succes geweest).
Is Indische invloed op Griekse wijsbegeerte dan zo’n nieuw idee? Ik dacht dat de wederzijdse beïnvloeding invloed van in elk geval het Boeddhisme en de Griekse wijsbegeerte (o.a. de cynici) via het hellenistische Centraal-Azië wel min of meer als vaststaand gegeven werd gezien (en van daaruit ook de invloed van Boeddhisme op Christendom en Manicheïsme).
Dat is, bij mijn weten, juist heel omstreden.
Die ‘Spanjaard’ in Karthago kun je ook wegstrepen, wegens de magere kwaliteit van de bewijsvoering: in het betreffende onderzoek is géén vergelijkingsmateriaal uit Noord-Afrika gebruikt (omdat het er nog niet is) en is vergeleken met modern DNA uit de Levant, wat gezien de roerige geschiedenis van dat gebied op zijn minst dubieus is. De betreffende Karthager kan dus heel goed Noord-Afrikaans of Levantijns DNA hebben gehad, wat a priori waarschijnlijker is dan het (op zich niet ondenkbare) Spaans. Een complicatie schijnt (ik heb het niet nagetrokken) bovendien te zijn dat er volgens sommigen aanwijzingen zijn voor Noord-Afrikaanse bijdragen aan Iberisch DNA. Kortom, vooralsnog valt deze in de categorie Turkse Etrusken cq kwak-DNA.
Dank je wel!
”De conclusie is dat Europa in twee enorme golven bevolkt is geraakt: één golf van landbouwers en één golf van Indo-Europees-sprekenden”: Ik zou toch echt de Cromagnons & jagers en verzamelaars aanduiden als de eerste golf, zie:
http://www.nature.com/nature/journal/v534/n7606/fig_tab/nature17993_ST1.html
Weliswaar zijn de Y-DNA haplogroepen BT, CT, C1a, C1b en F compleet verdwenen uit Europa maar de door haplogroep I voortgebrachte subgroepen I1 en I2 zijn nog steeds aanwezig.
Wat betreft mtDNA: U2, U5 en U6 waren er voor de eerste landbouwers al en zijn nog steeds aanwezig in Europa.
Dus geen twee-, maar drie bevolkingsgolven.