Hoewel dit stukje en het volgende gaan over het kerstverhaal, wil ik beginnen met twee Bijbelpassages die daar niet zoveel mee te maken hebben. Om te beginnen de toespraak van Stefanos, de eerste christelijke martelaar. U vindt zijn woorden hier. Wat u daar helaas niet meteen ziet, is dat die toespraak grotendeels bestaat uit citaten uit de joodse Bijbel. In totaal tweeënzestig in tweeënvijftig regels. Hetzelfde geldt voor mijn tweede tekst, het gebed van de profeet Jona in het gelijknamige Bijbelgedeelte. U leest het hier. In totaal zeven citaten in acht versregels, 167 woorden in de Nederlandse vertaling.

Zulke citaten vormen, om zo te zeggen, een oud-joodse vorm van welsprekendheid. Iedere cultuur heeft zijn eigen manier om overtuigend te spreken en in de joodse religieuze wereld, waarin men meende dat God zich openbaarde in heilige geschriften, gold het als buitengewoon overtuigend als een schrijver of spreker erin slaagde allerlei citaten door zijn tekst te vlechten. Wat wij overtuigend vinden, dat een bewering correspondeert met toets- en kwantificeerbare waarnemingen en wordt verantwoord in een notenapparaat met literatuurlijst, speelde in het toenmalige jodendom een ondergeschikte rol. “Citatenvlechten” is ook de wijze waarop de twee kerstverhalen, die van Lukas en Mattheüs, tot stand zijn gekomen.

Om te beginnen Mattheüs’ geboorteverhaal. Jezus wordt geboren in Betlehem in Judea – een verwijzing naar Micha 5.1, waarin staat te lezen dat daar een verlosser zal worden geboren. Vervolgens is er het verhaal van de ster, dat verwijst naar de profetie van Bileam die staat vermeld in Numeri 24.17: “een ster komt op uit Jakob, een scepter rijst op uit Israël”. Deze passage werd aan het begin van de jaartelling messiaans uitgelegd. Een gelovige jood wist vanaf het moment dat hij dit had gelezen (of voorgelezen had gekregen) dat Mattheüs bedoelde te zeggen dat Jezus de messias was.

De ster van Betlehem wijst een aantal magiërs de weg. Magiërs waren eigenlijk de bewaarders van de Perzische religieuze tradities, maar het woord had in de dagen van Mattheüs vermoedelijk al de betekenis gekregen die ook wij eraan geven: een wijze uit het oosten. Zulke mensen wilden nog weleens een rol spelen bij de intocht van een vorst en dat is dan ook precies hun functie in dit verhaal: ze begroeten “koning messias”, zoals de joden het destijds verwoordden.

De wijzen komen aan in Betlehem bij het huis van Maria, werpen zich voor de kleuter terneer – opnieuw een koninklijk begroetingsritueel – en geven goud, wierook en mirre. Dit verwijst naar Jesaja 60.5-6, waar valt te lezen dat koningen van overal naar Jeruzalem zullen trekken om in de tempel te komen offeren. Geen antieke lezer, geen luisteraar zal niet hebben begrepen dat Mattheüs in feite beweerde dat Israël hersteld zou gaan worden.

Even later lezen we over de vlucht naar Egypte. Dit verwijst naar 1 Koningen 11.40: koning Salomo, de (inmiddels gedegenereerde) heerser in Jeruzalem, probeert Jerobeam, de door God aangewezen heerser van Israël, te doden, maar deze vlucht naar Egypte en keert pas terug als Salomo is overleden – precies zoals de heilige familie pas naar Israël terugkeert na de dood van koning Herodes. De hele vlucht naar Egypte is overigens vooral bedoeld om Mattheüs in staat te stellen om de profeet Hosea te kunnen citeren: “Uit Egypte heb ik mijn zoon geroepen.” (Hosea 11.1)

Het verhaal gaat nog even door – de kindermoord in Betlehem verwijst bijvoorbeeld naar Jeremia 31.15 en het vervolg dat er hoop is voor de toekomst – en eindigt ermee dat de familie terugkeert en zich vestigt in Nazaret. Er stond immers geschreven dat de verlosser een nazoreeër genoemd zou worden. Dit moet een citaat zijn uit een ons onbekende joodse religieuze tekst die noch in de Bijbel, noch in de Dode Zee-rollen noch elders is overgeleverd.

Het moge duidelijk zijn wat Mattheüs aan het doen is: hij toont dat het heil op het punt staat aan te breken. Tranen zullen gedroogd worden, leed zal vergeten raken, Israël zal worden hersteld. De vele citaten zijn niet de manier waarop wij een verhaal overtuigend willen laten klinken, maar een jood begreep het perfect.

[Wordt vervolgd met het geboorteverhaal volgens Lukas]