Er is veel goeds over Armenië te vertellen, maar één ding is toch wat minder: het erfgoedaanbod is een tikke eenzijdig. Ik heb niet geturfd wat ik hier bij drie bezoeken zoal heb gezien, maar middeleeuwse kerkgebouwen zijn sterk oververtegenwoordigd. Niet helemaal onlogisch, want de kerk vormt de belichaming van de nationale identiteit, maar je zou als toerist ook weleens iets anders willen zien dan wéér zo’n kerkje.
Dat gezegd zijnde, ze zijn wel heel erg mooi. En sober. Als er al decoratie is, is die aan de buitenzijde aangebracht in de vorm van banden met reliëfs. Je vindt binnen geen iconen, geen ikonostasis, geen standbeelden, geen orgel en geen gebrandschilderde ramen, maar juist doordat deze kerkgebouwen kaal en donker zijn, hebben ze een bepaalde sereniteit. En in elk geval ik, die in Nederland al hoorndol word als iemand zit te praten in een stiltecoupé, ben daar gevoelig voor.
De foto hierboven toont de kerk van het voormalige Kecharis-klooster in Tsaghkadzor. Als u het gebouw links vooraan even wegdenkt, herkent u de structuur. Van boven naar beneden is er een ronde kerkspits die overgaat in een tamboer met een klein raampje. Deze rust op een vierkant centraal deel, waaraan vier kruisbeuken ontspringen: die naar links is goed herkenbaar, die naar rechtsvoren loopt uit op de ingang met in de façade drie ramen. De ruimtes tussen de vier kruisbeuken zijn opgevuld met kamers met daarboven een lager, schuin aflopend dak. Die kamers kunnen worden gebruikt als sacristie, als opslagruimte, als privékapel van de stichter, als bibliotheek of als hermitage.
Deze vorm is vrij typisch voor Armeense kerken. Zo’n gebouw heeft vaak een vierkant plattegrond maar als je binnen staat, zie je onder de hoge torenspits een kruisvormige ruimte.
Die kruisvorm kom je werkelijk overal tegen. Kruisen zijn bijvoorbeeld aangebracht op de muren, als een soort graffiti. Je vindt zulke inscripties in elke Armeense kerk of kapel; zelf zag ik ze voor het eerst in de basiliek van het Heilig Graf in Jeruzalem. Hieronder lijkt een familie haar bezoek aan het Kecharis-klooster te hebben vereeuwigd: grote kruisen voor de volwassenen en kleine voor de kinderen.
Ook de raamkozijnen zijn vaak kruisvormig (op de bovenste foto zijn het Latijnse kruisen, dus met één verlengde arm). Als in de kerk kruisgewelven zijn, zijn de naden vaak opvallend aangebracht, zodat er ook kruisen boven de gelovigen staan. Ook de binnenkant van de torenspits is weleens voorzien van een kruisvormige decoratie. Met khachkars buiten in het gras of ook wel ingebracht in de kerkmuren is de kruisvormige architectuur compleet.
Kerken zijn niet gebouwd ten gerieve van toeristen en een kerk hoeft helemaal niet mooi te zijn. Sterker nog overdadige kerken zijn vaak meer een uiting van menselijke pronkzucht dan functioneel in waar ze voor zijn: het menselijk contact met God. Geef mij maar een eenvoudige kerk, God is eerder te vinden in de stilte dan in de Sint Pieter
Aan de andere kant van de grens, in Turkije, ligt de Armeense ruïnestad Ani, waarvan inderdaad ook bijna alleen de kerken nog overeind staan, maar als je er vanuit het Turkse grensgarnizoen naar toe reed waren de plotseling uit de steppen oprijzende stadsmuren heel erg indrukwekkend. Alles van die plaatselijke steen die in kleur varieert tussen zwart en oranje. Toen we in 1985 door de stad naar de grensrivier met Armenië liepen zagen we, aan de overkant van het diepe ravijn dat aan die kant stadsmuren overbodig maakte, de hekken, het prikkeldraad, de wachttorens en de bewapende Sovjet grenswachten met verrekijkers en honden. Die goeie oude tijd.
Ik heb aan beide kanten gestaan, in Turkije en in Armenië. Heel bizar. Doet wat denken aan Berlijn in een slechte oude tijd.
In het dichtbevolkte Nederland van vrije meningsuitingen, ligt horendolheid overal op de loer.
Sobere kerken, oud en eerbiedwaardig, of nieuw en streng, zijn weldadige oasen van rust en spiritualiteit.