Hoewel Keltische stenen toch echt stenen zijn, zijn ze in plasticvorm te koop bij wetenschapsmuseum NEMO in Amsterdam. Het filmpje hieronder toont er eentje die is gesneden uit hout. De KNAW heeft ze ooit als chocoladekoekje gekend. Ik heb het dus over Keltische stenen.

Ik had er nog nooit van gehoord tot iemand me erover mailde. Het bleek te gaan om een steen in een vorm die je nog het beste kunt vergelijken met een banaan of aardappel. Als je ze neerlegt op tafel en er een tik tegenaan geeft, kun je ze laten roteren, zoals je ook kunt doen met een ovale kei op een tegel. Het opmerkelijke is nu dat Keltische stenen een eigen draairichting hebben. Ze roteren bijvoorbeeld wél met de wijzers van de klok mee, maar niet de andere kant op. Geef je ze een tik om ze tegen de wijzers van de klok in te laten draaien, dan gaan ze eerst wiebelen en draaien ze vervolgens tegen de wijzers van de klok in. Volkomen contra-intuïtief.

Hoezo Keltisch?

Mijn zegsman wist te vertellen dat het verschijnsel in 1892 voor het eerst was beschreven door een G.Th. Walker, die een paar jaar later de wiskunde had doorgrond waarmee de beweging van dit type steen viel te beschrijven. Mocht u het willen controleren, dan is het artikel “On a dynamical top” op de pagina’s 175-184 van jaargang 28 van het Quarterly Journal of Pure and Applied Mathematics (1896) voor u.

Walker duidde deze wiebelstenen aan als Celtic Stones. Ze staan ook bekend als celts en rattlebacks. Maar wat, zo vroeg mijn zegsman, is het verband met de Kelten?

Ik had geen idee maar vermoedde dat Keltische stenen even weinig met de Kelten te maken hadden als een vis met fietsen. In de achttiende en negentiende eeuw waren de Britten immers geobsedeerd door het IJzertijdvolk. Denk aan de Ossian-poëzie, aan de Celtic Heads in romaanse kerken, aan de Celtic Fields en aan voetbalclub Celtic.

Opgegraven stenen

Tegelijk kon ik me voorstellen dat IJzertijdvolken dit verschijnsel hebben gekend. Ongeveer één op de tweehonderd stenen heeft deze eigenschap, voldoende gangbaar om destijds te zijn ontdekt. Ik kon me bijvoorbeeld voorstellen dat archeologen in La Tène-contexten stapeltjes wiebelstenen hebben aangetroffen, apart gelegd van andere kiezels en keien. Alvorens een folklorist lastig te vallen, wilde ik dit hebben uitgesloten. Herman Clerinx, de auteur van goede boeken over de Kelten, en prehistoricus Luc Amkreutz van het Rijksmuseum van Oudheden hadden echter nog nooit van zulke vondsten gehoord.

Hans Overduin, die op Sargasso.nl schrijft over volkscultuur, kende iemand die het zou kunnen weten: Annemarie Latour, de schrijfster van Pelgrimage van samaragd, een boek over Keltisch Ierland. En die wist inderdaad waarom Keltische stenen zo heten. We gaan toch de Oudheid in, maar niet naar de Kelten.

Middeleeuwse bijbels

In West-Europa is de Bijbel eeuwenlang gelezen geweest in het Latijn. De manuscripten zaten echter vol met schrijffouten. Ik heb weleens beschreven hoe moderne geleerden die varianten gebruiken om de oorspronkelijke tekst te reconstrueren. Zo lezen filologen Job 19.24, een oproep woorden voor eeuwig vast te leggen, tegenwoordig als

Stilo ferreo et plumbeo in aeternum sculpantur in silice

Mogen ze met een ijzeren en loden stift voor eeuwig worden gehouwen in rotssteen

Er circuleerden vroeger echter andere teksten. In de zogeheten Vulgaat-tekst staat:

Stylo ferreo et plumbi lamina vel celte sculpantur in silice

Mogen ze met een ijzeren stift en een plaat van lood of met een celt worden gehouwen in rotssteen

Dat er aeternum, “eeuwig” moet staan, blijkt uit het originele Hebreeuws. Het woord celte is dus een fout. Hieronymus begreep het zo rond 400 al niet en opperde dat er certe moest staan, “zeker”. In Engeland, waar het idee van Hieronymus blijkbaar onbekend was, vertaalde Wycliffe het mysterieuze celte met chisel, “beitel”. In de archeologische literatuur wordt celt daarom nog steeds gebruikt voor sommige vuistbijlen.

Maar het staat er dus gewoon niet. De steen genaamd celt ontleent die naam aan een tekstueel misverstand, waar een tweede misverstand overheen is gekomen, namelijk dat dit woord iets met de Kelten van doen had. Het klonk echter zó vanzelfsprekend dat het tot 2008 duurde voordat twee onderzoekers de vraag stelden waar de naam “Keltische stenen” vandaan kwam. Mocht u het willen nalezen, dan is uw artikel hier.

https://www.youtube.com/watch?v=wMpCKqhEbBM

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.