In het eerste stukje legde ik uit dat de evangeliën weinig beslissends zeggen over de vraag of Jezus kon lezen en schrijven. We zullen deze teksten verder laten rusten. Een andere aanpak is te kijken naar Jezus’ wereld en dan zijn er wel meer dingen te zeggen.
Een vrome timmerman
Het eerste is: Jezus kwam uit een religieus milieu. Dat weten we omdat zowel hijzelf als zijn familieleden heel sprekende namen hebben: een moeder Maria, een vader Jozef, een broer Jakobus, een broer Judas, en een verdere verwant Simon. Ik blogde er al eens over dat dit namen zijn met goede antecedenten in de eerste boeken van de Bijbel, waar u ze tegenkomt als Miriam, Jozef, Jakob, Juda, Simeon. De naam die wij weergeven als Jezus is dezelfde als die van de strijder Jozua.
In vrome kringen als deze was het gebruikelijk minimaal de oudste zoon naar school te sturen. De geletterdheid van de Joden was in de Oudheid spreekwoordelijk. Romeinse soldaten wisten daarom heel goed dat als je een Jood wilde pesten, je zijn boeken kapot moest maken. Dode-Zee-rollen met zwaardhouwen en reparaties bewijzen hoe gehecht Joden eraan waren.
Een tweede punt: Jezus was timmerman. Hoewel Jesus Christ Superstar (“Tables, chairs, and oaken chests would have suited Jesus best.”) en Hollywood anders suggereren, is een timmerman geen schrijnwerker of meubelmaker. Een timmerman, τέκτων, was een bouwkundige, dus iemand met een eigen bedrijf om huizen te bouwen. Reken maar dat zo iemand kon lezen en schrijven.
Kon Jezus studeren?
Tot slot dit. In een passage uit het evangelie van Marcus waarover ik al eens blogde, legt Jezus het gebod “gij zult de Heer uw God beminnen” uit via “gij zult uw naaste beminnen”. Deze redenatiewijze, waarbij de spreker een woord in een zin verduidelijkt door te kijken naar wat het betekent in een andere zin, staat bekend als gĕzērâ šāwâ (“hetzelfde onderdeel”). Het is een van de zeven door rabbi Hillel aanbevolen redenatiewijzen en daarvan zelfs het oudste voorbeeld.
Het is aannemelijk dat de auteur van het Marcusevangelie dit vertoon van rabbijnse discussievaardigheid heeft ontleend aan een oudere traditie. Omdat dit het oudste evangelie is, mogen we aannemen dat het beeld van een geletterde en professioneel redenerende religieuze specialist behoort tot de oudste lagen van de traditie. Uiteraard willen we meer en sterker bewijs, maar dat geldt voor álle informatie over de oude wereld.
[Een overzicht van deze reeks is hier.]
Interessante bespiegelingen weer.
Jezus’ verhaal is zo ingebed in de joodse tradities dat ik mij niet kan voorstellen dat hij alles alleen van horen zeggen had en/of de evangelisten hem alles in de mond legden (voor reagerende scherpslijpers onder u: mijn voorstellingsvermogen is vanzelfsprekend een schamel argument).
Hoe dan ook, het maakt weinig uit. Wat uitmaakt is dat zijn navolgers van toen tot nu met Jezus kunnen lezen en schrijven.
‘Wat uitmaakt is dat zijn navolgers van toen tot nu met Jezus kunnen lezen en schrijven.’
Dat denken ze. En daarom doen ze het.
Als ik een gelovige Christen was, zou ik die vraag niet interessant vinden. Jezus had geen schrifturen nodig, want hij had al zijn kennis en wijsheid van God.
Dat is prachtig te zien op een schilderij van Jose de Ribera, ”Jezus tussen de schriftgeleerden”. Op andere schilderijen zit Jezus te debatteren met die geleerden, overal schriftrollen en schrijfinstrumenten.
Bij de Ribera is Jezus aan het woord, omgeven door een zacht licht, en de geleerden luisteren naar zijn goddelijk woord.
Ik ben een gelovig Christen en in die hoedanigheid vind ik de vraag inderdaad niet heel erg interessant. De opmerking van Robbert vind ik leuk.
Maar je kunt zo’n vraag verbreden. Kon Socrates lezen en schrijven? Kon Mohammed dat? Of Mozes? Of Boeddha? Of Kung fu-tze? Misschien konden die dat wel geen van allen want van geen van dezen is ook maar één regel geschreven tekst bewaard gebleven. Als dat zo is, was het niet kunnen lezen en schrijven in de oudheid geen belemmering om met je woorden het nageslacht nog lang bezig te houden. Al wil de traditie dat Mozes een heleboel heeft geschreven, inclusief de beschrijving van zijn dood.
Mohammed was voor zover ik weet analfabeet.
Dat is islamitische apologetiek: “De Koran is zo’n wonder, vooral omdat ‘ie door een ongeletterde is gemaakt”.
Als Mohammed koopman was, zou het heel vreemd zijn als hij niet kon lezen en schrijven.
Ja, daar moest ik ook aan denken: het is een wonder dat hij de hele koran uit de hemel heeft meegekregen! Vandaar ook dat ik me alvast een beetje indekte.
hetzelfde voor Pythagoras
Die hoort thuis in het rijtje van Jacob Krekel, bedoel ik.
Z’n naam kon hij volgens mij niet schrijven…: dan zette ‘ie meestal een kruisje…
Dat idee is ontstaan doordat de handtekening van Karel de Grote (en veel van zijn tijdgenoten) een kruisvorm heeft. Maar Karel kon lezen en schrijven, al had hij moeite met het Grieks omdat hij er te laat mee was begonnen.
Volgens mij is het eerder een woordgrap: kruisje/kruisiging.
‘Een timmerman, τέκτων, was een bouwkundige, dus iemand met een eigen bedrijf om huizen te bouwen. Reken maar dat zo iemand kon lezen en schrijven.’
Waarom per se ‘dus’? Een timmerman moet beschikken over het gereedschap en het materiaal, én de vaardigheid en het technisch inzicht om daarmee traditioneel huizen te kunnen bouwen. Technische scholen waren er niet; men leerde het ambacht van leermeester op leerling.
Lezen en schrijven was weggelegd voor de elite. Behoorde Jezus de ambachtsman daartoe?
Een mogelijke analogie: de Hollandse scheepsbouwers bouwden schepen ‘op het oog’, dus zonder ontwerp. Je kon het ambacht alleen leren van meester op leerling, zoals Czaar Peter de Grote ervoer toen ie een blauwe maandag in Zaandam logeerde om het scheepsbouwen te leren. Niet dat die Hollanders niet konden lezen en schrijven, maar dat was voor het ambacht niet nodig, hoogstens voor de administratie… En ze behoorden zeker niet tot de elite.
Dan zitten we nog steeds met punt één: de gewoonte van religieuze gezinnen om de oudste zoon naar school te sturen.
Gold dat voor alle Joodse gezinnen, of alleen voor hen die het onderwijs konden betalen?
Een bouwkundige zoals hierboven geschetst lijkt me geen armoedzaaier.
Zou kunnen.
Het gevaar is echter dat we er met eigentijdse ogen tegenaan kijken. Palestina was toen niet een egalitaire maatschappij als de onze. Jezus was een aannemertje. Een ambachtsman, maar zo waren er vele.
Dat een gelovig christen de vraag niet interessant zou vinden omdat Jezus alle wijsheid van God heeft gekregen is een beetje kort door de bocht. Ik kan me alvast niet vinden in zulke alles-of-niets-redeneringen.
Als gelovig christen vind ik dit best een interessante vraag. Aangezien Jezus voor mij een mens was in een wereld van mensen, werd hij door anderen beïnvloed. Wie niet kan lezen, heeft altijd iemand anders nodig om hem iets te vertellen. Dat zal voor de meeste mensen in de oudheid het geval zijn geweest. Wie kan lezen, kan zelf teksten zoeken (van ver weg of lang geleden) en in zijn eentje doornemen. Het verlegt onze hermeneutische horizon, zou een beroemd oudheidkundige zeggen.
Of de man ook kon schrijven is een ander paar mouwen. Het is in ieder geval zo dat hij het niet deed, of zijn volgelingen zouden hem wel beter hebben kunnen citeren. Bovendien had Constantijns moeder dan naar alle waarschijnlijkheid Jezus’ dagboek teruggevonden en lag er in vergulde schrijnen in verschillende Europese kathedralen wel een stuk boodschappenlijstje of offerte/factuur van de tektoon. Dat hoeft niet noodzakelijk te betekenen dat hij niet kon schrijven. Schrijven (en kopiëren) vraagt geld en vooral veel tijd en je doet het om je ideeën een langer leven dan jezelf te geven. Waarom zou je je die moeite getroosten als de eindtijd voor de deur staat?
Bij mijn weten hebben gelovige Christenen na veel felle meningsverschillen uitgemaakt dat Jezus niet minder goddelijk is dan de Vader. Dan lijkt het mij niet te kort door de bocht om aan te nemen dat hij over goddelijke wijsheid beschikte.