Het mooiste gevelsteentje van Amsterdam is ook een van de oudste: het dateert uit 1571, bevindt zich aan de buitenzijde van de Oude Kerk, ziet uit over de Bierkaai en stelt de Annunciatie voor, het moment waarop de engel Gabriël in Nazaret aan Maria komt melden dat ze in verwachting is. Ik had graag hierboven de foto geplaatst die ik ooit bij de Oude Kerk heb gemaakt, maar ik kan die niet vinden, dus u moet genoegen nemen met bovenstaande Cypriotische icoon.
De lezers van het Lukasevangelie zullen er niet van hebben opgekeken dat Gabriël Maria groet met Χαῖρε, chaire, “wees blij”. Een standaardgroet die je ook in inscripties tegenkomt en werd gebruikt om bijvoorbeeld de keizer te groeten (Ave Caesar). Ook het vervolg, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ, “de Heer is met je”, was een standaardformulering, die bijvoorbeeld ook de engel gebruikt die zich richt tot Gideon. En net zoals Gideon, die zo zijn bedenkingen heeft, weet ook Maria niet goed wat ze ermee aan moet. Hoe zal zij, een maagd toch, een kind kunnen krijgen? De engel legt uit dat “de Heilige Geest over haar zal komen” en dat “de kracht van de Allerhoogste” haar zal overschaduwen. Zie nogmaals de icoon hierboven.
Haar kind, vervolgt Gabriël, zal “zal groot zijn en zoon van de Allerhoogste genoemd worden”, ja zal zelfs “zoon van god” heten. Dat laatste was een volstrekt gebruikelijke term om aardse heersers aan te duiden: koning David is een voorbeeld maar de tijdgenoten van Maria zullen ook hebben gedacht aan keizer Augustus, die zich presenteerde als zoon van de vergoddelijkte Caesar. Het eerste, “groot” en “zoon van de Allerhoogste” zijn, komt letterlijk voor in het Dode-Zee-rol-fragment dat bekendstaat als 4Q226, waarin de “zoon van god” eveneens opduikt. De ontdekkers meenden dat de tekst rond 100 v.Chr. is gecomponeerd, maar het handschrift is veel recenter en in feite hebben we geen idee hoe oud het is. Het is zeker niet uit te sluiten dat ook 4Q226, net als Lukas, de taal van de Romeinse overheerser benut om een punt over een messias-achtig figuur te maken.
De volgende scène brengt ons naar Jeruzalem, waar Maria haar familielid Elisabet komt opzoeken, die hoogzwanger is van Johannes de Doper. (Of Johannes en Jezus feitelijk familie zijn geweest of dat de eerste christenen het prettig vonden Jezus’ mentor als familie te presenteren, valt niet uit te maken.) Het gesprek tussen de twee aanstaande moeders gaat over in een loflied, de eerste van vier vroegchristelijke gezangen die Lukas in zijn evangelie heeft opgenomen. (De drie andere zijn het lied van Zacharias, het lied van de engelen en het lied van Simeon.)
Maria’s lied, ook wel aangeduid als het Magnificat, is gemodelleerd op het lied van Hannah, de moeder van de profeet Samuël. In beide teksten wordt God gepresenteerd als degene die de machtigen vernedert en de machtelozen verheft. In het Lukasevangelie:
Heersers ontneemt Hij hun troon,
maar Hij verheft de geringen.
Die hongeren overlaadt Hij met gaven,
en rijken zendt Hij heen met lege handen.
Ofwel: de evangelist kondigt hier door de mond van Maria aan wat de kern zal zijn van Jezus’ boodschap, dat de laatsten de eersten en de eersten de laatsten zullen zijn. Het is zeker denkbaar dat het Magnificat, omdat het een samenvatting biedt van de vroegchristelijke leer, oorspronkelijk een rol speelde in de christelijke eredienst. Ook de rest van de tekst valt zonder al te grote aanpassingen te lezen als een vroegchristelijk lied dat Lukas in de mond legt van de eerste gelovige.
[Een overzicht van deze reeks is hier.]
Ik heb een foto van die gevelsteen:
https://www.gevelstenenvanamsterdam.nl/stenen/medium/Oudekerksplein4.jpg
Heel fraai, dank. Het rolwerk – de randversiering – gaat rechtstreeks terug op een veelgebruikt voorbeeldenboek van de klassieke vormentaal door Hans Vederman de Vries, architect.
Hans Vredeman……, toch?
Vedermman moet zijn Vredeman – geboren te Ljouwert.
De eersten zullen de laatsten zijn etc. Religie is politiek wensdenken.
Nee; wensdenken krijgt hier de vorm van religie. Er zijn talloze vormen van religie die onpolitiek zijn, denk maar aan de wereldverzaking van de kloosters en de wereldontkenning van de mystiek.
Ja, maar dat zijn de uitzonderingen, er zijn natuurlijk veel gelovigen die denken dat het allemaal waar is. Het wensidee is dat God de verworpenen der Aarde recht zal doen, als het niet in het Ondermaanse is dan wel in het Hiernamaals. In het verleden hoorden we wel eens over Christendom & Socialisme, wat een voor de hand liggende combinatie is.
Maar toch geen wensdenken van de slechtste soort
Opmerkelijk (en bij mijn weten zeldzaam) aan de iconografie van de gevelsteen is dat Gabriels staf is omwonden met een slang, in plaats van b.v. een kronkelende tekstbanderol. Blijkbaar moeten we hier denken aan 1.Henoch 20:7,8 waarin Gabriel is aangesteld als wachter over het paradijs en de slangen. Als we dat combineren met Openbaring 20:2 waarin de engel de ‘oude slang’ (de duivel) grijpt die de zwangere vrouw bedreigt, is de typologische cirkel van de heilsboodschap rond.
Ik denk eerlijk gezegd eerder aan een attribuut van Mercurius.
De herautenstaf (caduceus) van Hermes/Mercurius had een dubbele slang. De gevelsteen een enkele.
Is het als esculaap niet simpelweg een symbool voor dood en wedergeboorte?
Dat is een voorchristelijke parallel die niet helemaal valt uit te sluiten. Maar in deze typisch christelijke voorstelling moet er wel sprake zijn van een bijbelse context. Denk ook aan de typologie van Mozes’ Koperen Slang en de Kruisiging. Erfzonde/dood en Verlossing (die Gabriel aankondigt met de geboorte van Christus).
Mercurius zou kunnen, maar in onnoemelijk veel kerstoratoria en cantates komt die slang voor. Lees eens de tekst van Bachs cantate nr. 40 voor de tweede kerstdag:
Höllische Schlange,
Wird dir nicht bange?
Der dir den Kopf als ein Sieger zerknickt,
Ist nun geboren,
Und die verloren,
Werden mit ewigem Frieden beglückt.
Die Schlange, so im Paradies
Auf alle Adamskinder
Das Gift der Seelen fallen ließ,
Bringt uns nicht mehr Gefahr;
Des Weibes Samen stellt sich dar,
Der Heiland ist ins Fleisch gekommen
Und hat ihr allen Gift benommen.
Drum sei getrost! betrübter Sünder.
Schüttle deinen Kopf und sprich: Fleuch, du alte Schlange! Was erneurst du deinen Stich, Machst mir angst und bange? Ist dir doch der Kopf zerknickt, Und ich bin durchs Leiden Meines Heilands dir entrückt In den Saal der Freuden.
Hier komt het allemaal samen.
“…waar Maria haar familielid Elisabet komt opzoeken.” Wat is hun precieze relatie?
De ontmoeting tussen Maria en Elisabeth staat op de Kruisafneming van Rubens (kathedraal Antwerpen). Op de drie panelen vooraan wordt Jezus telkens gedragen: in Maria’s schoot, bij de opdracht in de tempel, bij de kruisafneming. De lofzang van Simeon doet ook denken aan Hannah.
De slang in de paradijsboom heet in de middeleeuws-joodse legende Samael en spreekt de volgende woorden: ‘Als ik met de man spreek, zal hij niet naar me luisteren, want het is moeilijk een man van zin te doen veranderen. Daarom spreek ik liever eerst met de vrouw, die lichtzinniger is. Ik weet dat ze naar me zal luisteren, want de vrouw leent aan ieder het oor!’
Tegenwoordig zeggen we dat soort dingen niet meer.
Je kunt het ook zo interpreteren, dat de man halsstarrig is, aan zijn mening vasthoudt tegen beter weten in en dat de vrouw beter kan luisteren en meer openstaat voor communicatie. Het blijven natuurlijk wel stereotypen.
Het geeft ook aan dat aan het symbool ‘slang’ zeer tegenstrijdige opvattingen woorden opgehangen, van gifbrenger (het gif van God = satan) en brenger van wijsheid, vruchtbaarheid, om een paar te noemen.
Het idee van “gif in de ziel” is natuurlijk een bekend thema. Zie ook de laatste twee regels van Bach’s eerste strofe: wie verloren is zal gelukkig worden.
Elisabeth is een nicht van Maria en bovendien de moeder van Johannes de Doper.
Ik ben benieuwd waar je die wijsheid vandaan hebt gehaald?
Wat ik vernam: het begin van Lucas gaat erg uitvoerig op Elisabet (Isabel) en Maria in. Dat zijn latere, tweede eeuw, toegevoegde teksten. Daarin wordt Elisabet hè sungenès (1. 36) naaste bloedverwant genoemd, hetgeen haar tot nicht maakt. Maar Elisabet is uit de stam van Aäron en woont in Judea, Maria is Davide en is stukken jonger. En ook dit: Elisabet is tante van Maria.
“…aan Maria komt melden dat ze in verwachting is” Een kleinigheidje. Ik ben er niet bij geweest, en Lucas ook niet, maar hij schrijft dat Gabriël zegt dat Maria zwanger zal worden, niet dat ze het al is.
Ik heb een keer een leerhuis van 3 avonden over Lucas 1 en 2 gevolgd. De kern daarvan was om te laten zien hoe deze hoofdstukken aanknopen bij het oude testament.
Daarin kwam o.m. ter sprake dat Lucas kon weten dat wat in het magnificat staat niet gebeurd is en dat die Zoon niet op de troon van David terecht gekomen is. De inleider had een vernuftige redenering om te laten zien dat wat Lucas schrijft in diens ogen juist heel goed kon kloppen, maar helaas weet ik die niet meer
Mij reactie over Rand staat hier helemaal verkeerd natuurlijk. Sorry.
Ideaal gedachtegoed voor tijdens een epidemie…niet
Hypocriet was ze ook: ik maak gebruik van mensonterende sociale voorzieningen, want ze zijn er nu eenmaal en het zou verachtelijk zijn als die alleen opgaan aan de mensen die niet zonder denken te kunnen…
Χαῖρε, chaire, “wees blij”.
ὁ Κύριος μετὰ σοῦ, “de Heer is met je”
Jona, ik lees geen Grieks (en ik ben vast niet de enige). Kun je de transcriptie er svp altijd bij zetten? Dank!
“Ho Kurios meta sou”
Ho Kurios = de Heer
meta = met
sou = jou/u
Het werkwoord kan onvermeld blijven.
Het lijkt wel of er iets raars is met de reacties. Volgens mij heb ik mijn reactie over Rand wel bij het juiste kopje geplaatst, nu komt mijn ‘sorry’ reactie hier boven mijn eerste reactie te staan. Raar.
De invulling van je gegevens voor het reactieveld is ook anders.