Het Nieuwe Testament bevat twee kerstverhalen. In het evangelie van Mattheüs komt Jezus ter wereld in Bethlehem (in Judea) en vestigen zijn ouders zich later te Nazareth (in Galilea). In het evangelie van Lukas wonen Jezus’ ouders in Nazareth en trekken ze in verband met een Romeinse volkstelling naar Bethlehem. In het eerste evangelie is de beweging dus van zuid naar noord en in het andere van noord naar zuid. De verklaring is natuurlijk simpel: Jezus kwam uit Nazareth terwijl de messias uit Bethlehem behoorde te komen, zodat beide auteurs een manier verzonnen om de geboorte te laten plaatsvinden waar het behoorde te zijn gebeurd.
Mattheüs vertelt dat Maria zwanger werd toen ze was verloofd met Jozef, maar nog voordat ze gingen samenwonen. Die voorhuwelijkse periode is het onderwerp van verschillende bepalingen uit het Mishna-traktaat Ketubot (“huwelijkscontracten”), waaruit blijkt dat de verloofden een jaar de tijd kregen om zich voor te bereiden op hun nieuwe levensfase. Verder weten we dat de leeftijd van een verloving voor de vrouw rond de twaalfde verjaardag lag. We moeten ons Maria dus voorstellen als een puber.
Incompleet gezin
Omdat Jozef, haar man, rechtschapen was en haar niet in opspraak wilde brengen, dacht hij er over in stilte van haar te scheiden.
Verbroken verlovingen komen aan de orde in het Mishna-traktaat Nedarim (“geloftes”). Daarin is voortdurend sprake van de rol van zowel de aanstaande echtgenoot als de vader van de bruid. Die laatste ontbreekt in Mattheüs’ verhaal, hoewel Maria nog in het ouderlijk huis woonde. Nu is het gevaarlijk uit het ontbreken van een vermelding af te leiden dat iets er niet is geweest, maar gegeven de nadruk in Nedarim en gegeven het feit dat Mattheüs de Joodse regelgeving goed kent, valt te overwegen dat Maria kwam uit een incompleet gezin.
Vaak wordt gezegd dat Jozef een oude man is geweest, die moet zijn overleden toen Jezus jong was, aangezien deze wordt aangeduid als “zoon van Maria” en niet – zoals je zou verwachten – als “zoon van Jozef”. Dat Jozef vroeg is overleden, is echter moeilijk vol te houden. Het Mattheüsevangelie noemt als broers van Jezus een Jakobus, een Jozef Junior, een Simon en een Judas plus enkele zusters, meervoud. Het gezin telde minimaal zeven kinderen, wat suggereert dat Jozef Senior wel enige tijd in leven is gebleven. (Theorieën dat het gebruikte woord voor broers, ἀδελφοί, ook slaat op halfbroers, schijnen te zijn geformuleerd om een oude traditie te redden dat Maria maagd is gebleven. Ik laat het oordeel over aan classici.)
Namen, namen, namen
Jakobus, Jezus, Jozef, Judas, Maria en Simon. Omdat deze namen zijn vertaald naar het Nederlands vanuit het Grieks, herkennen we misschien niet meteen wat hier feitelijk staat. De Nederlandse weergave van de oorspronkelijke, Hebreeuwse namen is misschien verhelderender: Jakob, Jozua, Jozef, Juda, Miriam, Simeon.
Dit zijn allemaal personages uit de eerste boeken van de Bijbel, de Wet van Mozes. Jezus is geboren in een familie die hechtte aan een jodendom dat teruggreep op de tijd vóór de farizeeën, vóór het hellenisme, vóór het dualisme, vóór de profeten, ja zelfs vóór de tempel. Het helpt misschien verklaren waarom Jezus’ relatie tot de tempel, zacht uitgedrukt, gespannen was.
Mozes
Terug naar Mattheüs’ verhaal. Jozef Senior heeft, zoals we zagen, besloten niet met Maria te trouwen, maar een engel verschijnt en legt uit dat Maria zwanger is van de Heilige Geest. Als Jozef wakker wordt, besluit hij Maria niet te verstoten en met haar te gaan samenwonen.
De Heilige Geest is hier niet per se de derde persoon van de Drie-Eenheid, hoe graag ik dat vandaag ook zou zeggen. In de joodse literatuur is de Heilige Geest meer de aanduiding voor Gods permanente aanwezigheid, vooral in mensen met profetische gaven. Mattheüs presenteert Maria’s zwangerschap dus met een woord dat de geboorte van een profeet suggereert. Een drievuldigheidstheologie valt er eigenlijk niet op te bouwen.
Een Jood die dit verhaal hoorde, zal hebben gedacht aan Amram, de vader van Mozes. Ik veronderstel bekend dat in Exodus de koning van Egypte opdracht had gegeven tot een kindermoord. Logisch dat Amram zich zorgen maakte, maar toen hij eens bezorgd in slaap was gevallen, liet God hem in een droom weten dat alles goed zou komen. (Deze legende is te vinden in Josephus’ Joodse Oudheden.) Mattheüs heeft Jezus dus willen portretteren als een nieuwe Mozes en zal dat later uitwerken als hij het heeft over de kindermoord in Betlehem en Jezus’ optreden als nieuwe wetgever (de Bergrede).
De zwangere maagd
Tot slot nog even de precieze woorden waarmee de engel – overigens een personage dat vooral bekend is uit de apocalyptische literatuur – Jozef geruststelde. Die moest zijn zoon Jezus noemen (Yehoshua = God redt)
opdat vervuld wordt wat de Heer gesproken heeft door de profeet [Jesaja], die zegt: “zie, de maagd zal zwanger worden en een zoon ter wereld brengen en men zal hem de naam Immanuël geven.”
Er is al vaker op gewezen dat hier een vertaalprobleempje zit. De geciteerde regel is Jesaja 7.14, waar in het Hebreeuws alma staat, de aanduiding voor een ongetrouwde vrouw. Jesaja zal daarmee naar deze of gene Judese prinses of koningin hebben verwezen, maar de Immanuël waar hij op doelde, heeft de geschiedenisboeken niet gehaald, althans niet onder die naam. Mattheüs kent de Griekse Jesaja-tekst, waarin alma is vertaald als parthenos. Dat woord verwijst niet alleen naar een ongetrouwde vrouw, maar betekent ook maagd.
Hier is het aanknopingspunt van het leerstuk van de maagdelijke geboorte, dat een eeuw na Mattheüs voor het eerst is te vinden in de tekst die bekendstaat als De geboorte van Maria of het Proto-Evangelie van Jakobus. Dat is ook de tekst waar voor het eerst wordt geopperd dat de broers en zussen van Jezus eigenlijk halfbroers zijn, een idee dat dus nogal invloedrijk is gebleken.
[Een overzicht van deze reeks is hier.]
Stel dat Jozef na Jezus nog 6 of 7 kinderen verwekt, dan is het heel goed mogelijk dat hij overlijdt in Jezus’ tienerjaren. Of Jozef is out of the picture om andere redenen. Je vindt vast iemand die Jezus’verbod op echtscheiding psychoanalytisch wil verklaren, maar dat lijkt me dan weer vergezocht.
Niet zo vergezocht, aannemende de menselijke Jezus, maar door de onmogelijkheid empirische data te verkrijgen nooit meer dan pure speculatie. Dat is vergelijkbaar met een boom opzetten over de aard van een parallel universum, aannemende het multiversum.
Persoonlijk vind ik dat allemaal niet zo interessant.
Hoe staat het met uw favorieten? Met de mijne beter dan in jaren – ze hebben gisteravond voor zure gezichten gezorgd in de Arena en omstreken. Dat is een schouwspel waar ik nooit genoeg van krijg.
Eerst even over Jozef: zouden tegenstanders van Jezus en zijn volgelingen een getroebleerde vader-zoonrelatie niet gretig aangrijpen om de man en zijn beweging in diskrediet te brengen? Misschien zijn die bronnen er wel, ik weet het niet uit mijn hoofd.
Dan die andere religie. Blij dat ook uw favorieten een boerenjaar kennen. Ik hoop ze ooit te treffen in Europa of een BeNeLiga. Ondertussen in Antwerpen: bekerwinnaar tegen Brugge, Beerschot verslaan in een doelpuntenrijke derby, Mourinho’s Tottenham over de knie leggen en Europees overwinteren.
De komende 7 dagen interessante matchen tegen nr.4 Genk (zo dadelijk), tegen Tottenham (donderdag, voor groepswinst) en tegen leider Brugge (zondag). Vrouw des huizes: “Is dat nu weeral voetbal vandaag?”. Slechts twee zaken wringen: dat we al dat lekkers niet mogen beleven in het stadion en dat de stadsrivaal drie punten meer telt.
“zouden tegenstanders …. een getroebleerde vader-zoonrelatie niet gretig aangrijpen …..”
Dat is heel goed mogelijk, gegeven de populariteit van Jezusmythicisme Maar dan toch vooral in eigen ogen, lijkt me. Simpele ongelovige die ik ben zie ik zelfs niet in hoe een mythische Jezus ten nadele van zijn karakter en beweging geacht worden te werken. Het onzinnige “leugen” zegt in dit geval alleen iets over de kortzichtigheid van degene die het woord bezigt, ongeveer als Batavus Droogstoppel.
Iets soortgelijks geldt voor een eventuele getroebleerde vader-zoon verhouding, lijkt me. Dat gaat toch alleen maar over het menselijke aspect van de man. Dergelijk gezeur toont alleen maar het bekrompen denken van betreffende zeurkous aan.
Ja, de BeNeLi zie ik ook wel zitten. Toen mijn geliefde club in de Eerste Divisie bivakkeerde was ze verantwoordelijk voor ruim een kwart van het totaal aantal toeschouwers. Het bestaansrecht van bv. Helmond Sport en FC Dordrecht ontgaat mij tegenwoordig. Al wist de laatste club de Veste wel in te nemen.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_divisie_2018/19#Toeschouwersaantallen
Heeft u het volgende boek ook gelezen:
Jezus: Reconstructie en revisie, Henk Bakker.
Ben erg benieuwd naar uw recensie.
Vrgr!
Een zwangere maagd. Ja hoor.
Ach, het is niet bizarder dan keizer Vespasianus die de blinden liet zien en de lammen liet lopen. Of de voortekens die in antieke bronnen worden genoemd en steeds blijken te kloppen. Je moet een vertaalslag maken van het antieke wereldbeeld en de antieke taaluitingen naar onze wereld, waarin we beter zien waar de grens tussen feit en fictie ligt.
Bij ons is de waarheid van een bewering het liefst gebaseerd op de correspondentietheorie, in de Oudheid was het de coherentietheorie. Grosso modo, grosso modo natuurlijk.
Interessant dat over zo’n Romeinse keizer dezelfde verhalen worden verteld als over Jezus. Het lijkt erop dat dergelijke verhalen rondzwerven en op een persoon kunnen worden geplakt om te benadrukken hoe bijzonder hij is. Als ik het goed heb werden zulke verhalen ook verteld over de koningen van Frankrijk.
En feit en fictie uit elkaar houden zal wel altijd moeilijk blijven. Zie Trump, zie corona…
Feit en fictie uit elkaar halen is een moderne obsessie, nog geen drie eeuwen oud. Sir Isaac bv. achtte het werk dat hem tegenwoordig nog roem brengt van ondergeschikt belang. Maar ja, bekrompen mensen meten 200 000 jaar menselijke geschiedenis af aan hun eigen maatstafjes.
Wat wil je hiermee zeggen? Dat we feit en fictie rustig door mekaar kunnen laten lopen omdat Isaac Newton zich met alchemie bezighield? Nou, dan heeft Donald Trump de verkiezingen gewonnen! Joepiedepoepie!
Het is een kwestie van definitie. Met een fatsoenlijk voorspel en voldoende stimulatie hoeft er ook bij de eerste keer geen bloed te vloeien. Anatomisch gezien is er immers geen vlies om door te breken. Maar misschien is dit wel een heel erg stomme opmerking.
Werd van Alexander en Augustus ook niet verteld dat ze ‘maagdelijk’ werden ontvangen?
En van velen voor hen …
Kortom, een bekend religieus thema om te benadrukken dat het ‘goddelijken’ c.q. goddelijk gemaakten betrof en geen ‘mensen’.
Het valt me wel op dat het altijd (?) mannen zijn die maagdelijk werden geboren. Zijn er in de historie ook vrouwen die zo werden ontvangen?
Ik dacht Maria uit de schoot van haar moeder Anna. Was dat niet de betekenis van dat ze ‘onbevlekt ontvangen’ was?
De betekenis van ‘onbevlekt ontvangen’ is dat de moede vrij van erfzonde was.
De twee ‘maagdelijk’ en ‘vrij van erfzonde’ worden vaak door elkaar gehaald.
Maria is niet ‘maagdelijk’ ontvangen. Ik dacht wel dat ze ‘vrij van erfzonde’ was, maar ik kan me vergissen.
De onbevlekte ontvangenis wil zeggen dat Maria zonder erfzonde was. In het antieke denken kon het goede niet voortkomen uit iets dat minder goed is; dus Maria moest als mens in alle opzichten superieur zijn om een kind te baren dat een god was.
Dit vraagt natuurlijk om een recursieve invulling (de grootmoeder van Maria etc.)
Ja; vandaar dus verhalen als “De geboorte van Maria”.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Proto-evangelie_van_Jakobus
https://www.nieuweopenbaring.nl/de-geboorte-van-maria-of-het-proto-evangelie-van-jakobus/
Uiteindelijk kom je natuurlijk bij Eva uit, die wel op een heel bijzondere manier ontvangen was, te vergelijken met Dionysos uit het dijbeen van Zeus.
Als we de vergelijking doortrekken zou Eva dus ook een god hebben moeten zijn.
En misschien was ze dat ook wel, gezien het gegeven dat haar naam volgens de bijbel zoiets betekende als ‘zij die leven maakt’.
En dit heeft zeer waarschijnlijk zijn bron in de Sumerische Dilmun hymne, waarin de god Enki een zieke rib heeft. De godin die ervoor gecreëerd was om deze te genezen, was Nin-ti, letterlijk ‘de vrouw van de rib’. Het Sumerische woord voor rib = ti, dat ook ‘leven maken’ betekent.
Overigens had Enki nog last van een aantal andere dingen, die zij ook allemaal genas. Ze was een geboren verpleegster/dokter!
Tijdens hun verblijf in Babylonië hebben Hebreewse priesters en schriftgeleerden er hun eigen draai aan gegeven en werd ‘The Lady of the Rib’ degene die de schuld kreeg van het verlies van het paradijs …
Interessant, deze mogelijke Sumerische beinvloeding van de heilige teksten van de Judeeers.
Niet te snel, correlatie is nog geen causatie. Wellicht gaan beide op een gemeenschappelijke bron terug.
Een interessant boek hierover is: History begins at Sumer, Thirty-nine firsts in recorded history. Een boek van Samuel Noah Kramer, eminent Sumerië deskundige. Ik heb een derde druk uit 1981. University of Pennsylvania Press.
Ook interessant is: Inanna, heerseres van hemel en aarde, Geschiedenis van een Sumerische godin, door Henriette Broekema, assyriologe. Elikser Uitgeverij.
De onbevlekte ontvangenis heeft niets met het antieke denken te maken. Het dogma dateert van 1854 en nog de grote Thomas van Aquino in de middeleeuwen dacht daar heel anders over!
Ga ik nakijken, dank. De brief van Bernard van Clairvaux hierover, ruim een eeuw eerder, is trouwens ook best goed.
“incompleet gezin”
Hierbij beperk ik me tot Mattheüs.
Uit het verhaal is af te leiden dat Jozef verloofd was met Maria. Die verloving was even bindend als het huwelijk zelf. Toen Maria zwanger bleek te zijn, verdacht Jozef haar betrekkingen gehad te hebben met een andere man. Om haar niet in opspraak te brengen, besloot hij van haar te scheiden.
Na de droom is in vers 1:24 vermeld dat Jozef zijn vrouw tot zich nam. Dit betekent:
– de formele ratificatie van de verbintenis in het bijzijn van getuigen,
– de zegening door een priester,
– het huwelijksfeest,
– de verhuis van de bruid van haar ouderlijk huis naar het huis van Jozef.
(Ellicott’s Commentary for English Readers, in https://biblehub.com/matthew/1-24.htm)
In vers 25 wordt er echter aan toegevoegd dat Jozef geen betrekkingen had met haar tot na de geboorte van Jezus.
Het is uiteraard mogelijk dat de moeder van Maria weduwe was toen Jozef zich verloofde met Maria.
Johannes geeft volgende familierelatie: Aan het kruis stonden onder meer: Maria, de moeder van Jezus en Maria, de zuster van de moeder van Jezus. Die laatste was de vrouw van Klopas. (Joh 19:24-25)
Maria de “schoon”zuster van de moeder van Jezus
Helder verhaal weer Jona, nu over de familie van Jezus.
De menselijke behoefte om steun te vinden in fantasieen is onbegrensd.
Net als de menselijke behoefte om daar eindeloos over door te filosoferen.
Het is opvallend dat drie woonzorgcentra in mijn buurt Sint-Maria, Sint-Anna en Immaculata heten. Bij Sint-Anna lijkt de link met ouderen voor de hand liggend, maar ik meen te weten dat dat begonnen is als weeshuis.