Na de satirische roman Die Hauptstadt van de Oostenrijker Robert Menasse als geliefd boek, alweer een tijdje geleden, dit keer de Belgische schrijver Pascal Verbeken (1965) met Brutopia. De dromen van Brussel (2019).

Ik heb Pascal Verbeken (1965) ontdekt door zijn boek Arm Wallonië. Een reis door het beloofde land (2014), een knappe mengeling van citaten uit negentiende-eeuwse rapportages, bijvoorbeeld over de touwslagers van Hamme, en hedendaagse observaties. In de negentiende-eeuw was Vlaanderen een arme regio, terwijl Wallonië een welvarende, industriële samenleving was. Nu is Vlaanderen welvarend en kent Wallonië veel verpaupering. De machtsbalans tussen de beide regio’s is omgeslagen. Brutopia is het vervolg op Arm Wallonië. Het is zeker mogelijk sommige beschreven bouwwerken of buurten te bezoeken, maar het is beslist geen toeristische reisgids. Verbeken beschrijft idealisten en idealen in Brussel.

Brussel

Ik kom graag in Brussel, een steeds weer verrassende stad met mooie musea, prettige brasseries en de boekhandel Tropismes. Achter het Frans blijkt soms iemand te schuilen die vloeiend Nederlands spreekt. Inmiddels is Brussel bijna drietalig: 33% van de Brusselse bevolking spreekt van huis uit Engels.

De stad heeft een rampzalige, bestuurlijke structuur. Brussel is niet zo groot maar wordt omringd door zelfstandige gemeentes die weinig samenwerken en met burgemeesters die zich gedragen als Lokalmatador. De diversiteit van de bevolking en de maatschappelijke tegenstellingen in Brussel zijn immens en daarmee ook de sociale segregatie, zoals u meteen ziet als u een blik buiten het centrum werpt, in Schaarbeek of Anderlecht bijvoorbeeld – en de Louizalaan even overslaat. In een interview meende Robert Menasse dat Brussel en Parijs als twee zussen zijn. ‘Parijs is de elegante madame, Brussel is haar veel jongere, interessantere bohemien zus met de gescheurde netkousen.’ Dat herken ik wel.

Marx en Engels

Het eerste hoofdstuk uit Brutopia heet “Een spook waart door Europa”. Dat gaat natuurlijk over Karl Marx die niet zo lang in Brussel heeft gewoond. In 1848 brak een volksopstand in Brussel uit. Friedrich Engels was op de Grote Markt en keek toe:

De herbergen rond de markt zaten afgeladen vol. Het gerucht ging dat koning Leopold bereid was af te treden. (…) Tenslotte greep de politie in en liep met getrokken sabel op de massa af.

Samen met Friedrich Engels schreef Marx in Brussel het Communistisch Manifest (1848). Het blijft een retorisch meesterwerkje en het was een hart onder de riem voor uitgebuite arbeiders in die tijd.

Rijk en arm

De uitwerking van de Europese Unie op een deel van de stad is enorm. Er is een hele negentiende-eeuwse buurt voor gesloopt. In die Europese wijk bij het Jubelpark, kijk ook bij het Leopoldpark, zetelt de Europese macht, hoewel dat er niet aan af is te zien. De kantoorgebouwen zien er heel wat bescheidener uit dan de meeste hoofdkantoren van multinationals. Verbeken schrijft er beeldend over.

Vanaf de welgestelde Europese buurt kost het slechts zes metrohaltes om in de arme buurt Molenbeek te belanden. Verbeken vertelt dat deze buurt ooit arbeiderswijk was en bij de Brusselse haven behoorde. Zijn beeld over de Moslimextremisten die daar tegenwoordig wonen stemt somber. Het is een gesloten wereld, zowel opgelegd als zelfgekozen. Het zal nog veel geduld en beleid vragen om die noot te kraken.

Droomstad zonder grens

Een schitterend verhaal gaat over de Expo ’58 en de bouw van het Atomium. Een ander over de Franse dichter Charles Pierre Baudelaire die hoopvol naar Brussel kwam, maar de grootste hater van de stad werd. Zoals Verbeken het formuleert:

Brussel was de droomstad waar de Franse dichter weer vrede van geest moest vinden na jaren na van geldzorgen en andere ellende, een schuilplaats waar hij religie van de schone schoonheid opnieuw mocht belijden. Maar Brussel werd zijn afdaling, zijn ondergang, zijn dood.

Verbeken heeft een grote voorkeur voor de randgebieden, zowel geografisch als sociaal, van Brussel. Zoals hij vraagt:

Waar eindigt de stad. Waar begint ze te rafelen? Waar vervaagt ze tot rand? Bij metrostation Bizet [in Anderlecht] is het stad: druk, dichtbevolkt, vuil, morsig, chaotisch, lawaaierig.

Een metrohalte verder en we zijn in een randgebied. Rondom Brussel zijn begin vorige eeuw verscheidene (tuin)dorpen gebouwd. Geen toeristische trekpleisters, maar voor de liefhebber interessant.

Vele gezichten

Verbeken bezoekt de wijk bij de metrohalte Het Rad in het zuiden van Anderlecht. Hij spreekt enkele straatvegers die hem verbaasd vragen wat hij hier komt doen. Inmiddels wonen er geen arbeiders meer. Voor de schrijver is het bezoek aanleiding om uitgebreid over de Brusselse arbeidersbewegingen in de negentiende-eeuw te schrijven. En zoals iedereen die van Jugendstil houdt, betreurt hij de sloop van het Volkshuis in 1965. Het was een meesterwerk van de Brusselse architect Victor Horta, ontworpen in opdracht van de Belgische Werkliedenpartij.

Verbeken schrijft verder over de prostituees in het Noorderkwartier, een speciaal bos en de mensen van de Spoorlijn 0. Dat laatste hoofdstuk gaat over het langst aanslepende bouwproject in de Brusselse geschiedenis, namelijk de aanleg van de ondergrondse treinverbinding tussen Station Noord en Station Zuid en de menselijke gevolgen.

Maar het wonderlijkste verhaal gaat niet over een buurt, maar over de man die de wereld in een kaartenbak wilde stoppen, de Brusselaar Paul Otlet (1868-1944). Otlet wilde een trefwoordencatalogus ontwikkelen om alle kennis in wereld aan elkaar te koppelen. Een briljant plan uiteraard, maar het mislukte jammerlijk. Het bleek technisch onuitvoerbaar te zijn. Maar ver voor hypertext, internet, Wikipedia en andere digitale bronnen bestonden, had Otlet daarvoor al de basisprincipes bedacht.

Buiten de Grote Markt

Brutopia biedt spannende verkenningen van de randen van Brussel vol verrassende thema’s. Voor wie meer van Brussel wil zien dan de omgeving van de Grote Markt is dit boek een aanbeveling. En lees dan ook Geert van Istendael, Arm Brussel (2013) voor nuttige achtergronden.

• Pascal Verbeken, Brutopia. De dromen van Brussel (€26,99)

[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer dertiende keer in. Bedankt Huibert!]