Het verhaal is genoegzaam bekend. Een Servische revolutionair had in Sarajevo de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije en zijn echtgenote doodgeschoten; Wenen kreeg een blanco cheque uit Berlijn; Seine Kaiserliche und Königliche Apostolische Majestät stelde een scherp ultimatum aan Servië; dat land weigerde te voldoen aan alle eisen; het kreeg hulp toegezegd uit Rusland; Rusland was verbonden Frankrijk; Duitsland viel Frankrijk binnen door België; de soevereiniteit van België was gegarandeerd door de Britten; die verklaarden de oorlog aan Duitsland. De wereld stond in brand.
Het Schlieffenplan
De Centralen, zoals Oostenrijk-Hongarije en Duitsland worden genoemd, hadden het nadeel dat ze aan twee fronten moesten vechten en het voordeel van de korte transportroutes. Alles kwam aan op de snelheid waarmee ze Frankrijk een opdoffer à la 1870 konden verkopen en de Engelsen terug konden sturen over het Kanaal, om zich daarna te keren tegen de Russen. Dit Schlieffenplan zou hebben kunnen lukken en wie weet hoe de wereld er dan uit zou hebben gezien, als Rusland niet sneller dan verwacht zou hebben gemobiliseerd en de Duitsers zou hebben gedwongen enkele divisies van het westelijke naar het oostelijke front te brengen. En trouwens: die snelle opmars naar het westen, die was ook behoorlijk vertraagd. In de forten rond Luik, zoals Battice, en ook bij Bergen.
Bergen ligt aan het Centrumkanaal, dat de verbinding is tussen de stroomgebieden van de Schelde en de Sambre/Maas. Anders gezegd, het verbindt de industriezone rond Charleroi met de haven van Antwerpen. Het was voor de Duitsers belangrijk dit kanaal over te steken om zo het Franse Vijfde Leger, dat opereerde in de regio tussen Charleroi en Namen, te omsingelen. De hierboven afgebeelde spoorbrug bij Nimy, een dorpje onder de rook van Bergen, was daarbij van cruciaal belang.
De slag bij Bergen
De verdediging was in handen van het pas aangekomen en nog kleine Britse expeditieleger, dat van het Franse opperbevel instructies had gekregen het lang genoeg uit te houden om de Fransen in staat te stellen Namen en Charleroi te blijven verdedigen. De gevechten bij de brug begonnen op 21 augustus toen Britse verkenners stuitten op de Duitse voorhoede. Soldaat John Parr was wat Albert Mayer en André Peugeot voor de Duitsers en Fransen waren: de eerstgevallene.
Een tweede gevecht vond de volgende dag plaats langs de weg vanaf Zinnik, Halle en Brussel. Op 23 augustus stonden de Duitsers bij de brug van Nimy.
Terwijl andere bruggen over het kanaal een voor een in Duitse handen vielen en de verdediging van Bergen steeds moeilijke dreigde te worden, brachten de Britse verdedigers van de brug bij Nimy het Duitse leger enorme verliezen toe. Hun geweervuur was zo intensief dat de Duitsers meenden te maken te hebben met een overmacht, al waren de verdedigers feitelijk in de minderheid.
Godley en Dease
Onder hen waren soldaat Sidney Godley en luitenant Maurice Dease, die de hele middag een mitrailleur bleven bedienen. Dease was de eerste die bezweek. Verplegers droegen hem uit de vuurlinie, maar hij had vijf schotwonden en haalde het niet. Godley nam de mitrailleur over en raakte eveneens gewond, maar slaagde erin het instrument te demonteren en in het kanaal te gooien voordat hij in vijandelijke handen viel. Beide soldaten kregen later het Victoriakruis, als eersten tijdens de Eerste Wereldoorlog.
Die avond kwam het nieuws dat het Franse Vijfde Leger Charleroi en de citadel van Namen had opgegeven en was begonnen was aan de terugtocht. Het Britse expeditieleger begon nu ook aan de terugtocht. Weliswaar konden de Duitsers na deze De Slag bij Bergen hun opmars voortzetten en was het volledige industriegebied langs de Maas nu in hun handen, maar het gevecht had hun twee dagen tijd gekost.
De Slag bij Bergen was een van de vertragingen die ervoor zorgden dat de Duitse aanval verzandde tot ze twee, drie weken later aan de Marne ten einde kwam. De bewegingsoorlog van de zomer van 1914 zou veranderen in een loopgravenoorlog.
“Alles kwam aan op de snelheid waarmee ze Frankrijk een opdoffer à la 1870 konden verkopen”
Dat dachten de Duitsers (met Von Schlieffen voorop) en ze handelden ernaar, maar ze hadden het mis. Men vergeet nogal eens dat ze aan het oostfront wonnen. Dat hadden ze dus ook kunnen doen zonder België binnen te vallen. De westelijke frontlinie was dan veel en veel korter geweest (ongeveer zo lang als de huidige Frans-Duitse grens). En zowel de Engelsen als de Amerikanen waren buiten de oorlog gebleven.
“Dit Schlieffenplan zou hebben kunnen lukken.”
Nee, het was kansloos en de Duitsers hadden dat moeten weten. Het schreef een omtrekkende beweging voor – een cirkel met Sedan als middelpunt. Dat was niet te combineren met de befaamde Duitse soldaat aan de uiterste rechterflank die zijn laarzen in het Kanaal moest spoelen. Het front werd immers breder naarmate de aanvoerlijnen langer werden en dat valt op kaarten makkelijk te zien. Von Kluck met zijn cruciale Eerste Leger kwam voor een vervelend dilemma te staan. Zijn gevechtskracht verminderde. Hij moest of zijn rechterflank onbeschermd laten of een gat laten vallen tussen hem en het Tweede Leger. Hij verkoos het eerste en liet hoofddoel Parijs zelfs rechts liggen. Aldus kregen de Parijse taxi’s hun kans om te schitteren. Met de andere keuze was zijn veldtocht niet beter verlopen – de Fransen zouden het Eerste Leger via het gat bij de achterhoede hebben aangevallen.
“als Rusland niet sneller dan verwacht zou hebben gemobiliseerd”
Dit is hooguit nog een reden waarom het Von Schlieffenplan gedoemd was te mislukken.
“de Duitsers zou hebben gedwongen enkele divisies van het westelijke naar het oostelijke front te brengen”
De Duitsers hadden de logistiek niet om extra troepen naar de Marne te sturen toen die daar nodig waren. Het Belgische spoorwegnet zat al overvol.
Vertragingen als bij Bergen (Mons) waren belangrijk. Na het totale fiasco van Plan 17 hadden de Fransen tijd nodig om te hergroeperen en die kregen ze.
De doorslaggevende fout van het Duitse aanvalsplan was dat het rekende op de volledige medewerking van de geallieerden – te beginnen met de aanname dat de Engelsen neutraal zouden blijven.
Nou Frank, met mensen zoals jij hebben we geen professionele historici meer nodig. Indrukwekkend.😉
De aan het westelijke front onttrokken Duitse divisies bleken in Oost-Pruisen ook nog eens overbodig tegen de Russen, de slag bij ‘Tannenberg’ (Allenstein) was al gewonnen.
Mijn ouwe geschiedenisleraar op de Havo zei het zo: “je rukt eerst op tegen de Fransen. Die versla je… Want je moet natuurlijk wel een beetje optimistisch blijven.” Hij kon het leuk brengen, maar ook dat was een manier om het hele grote probleem van dit plan duidelijk te maken: het werkt alleen op papier.
Het Von Schlieffenplan bestaat uit twee delen, die allebei zijn gelukt… alleen wel in twee verschillende oorlogen.
De Slag bij Bergen is ook het decor voor Arthur Machens verhaal ‘The Bowmen’: de Engelse troepen worden bijgestaan door de geesten van de boogschutters van Agincourt. Dit kortverhaal ging een eigen leven leiden en lag waarschijnlijk aan de basis van de legende over de Engelen van Bergen. Machen zelf, niet erg enthousiast over zijn eigen literaire creatie, kreeg maar niet uitgelegd dat hij het hele verhaal van naaldje tot draadje verzonnen had. Engelse propaganda kon wat bovennatuurlijke hulp gebruiken tegen de duivelse Hunnen en de geest was uit de fles.
Leuk, dit wist ik niet.
John Keegan geeft in zijn The First World War (2000) is uiterst kritisch oordeel over Alfred von Schlieffen dat ik de geïnteressereerde kan aan bevelen. Een citaat wil ik u niet onthouden: ‘He had an obsession with Cannae, the battle in which Hannibal had encircled the Roman legions in 216 BC’ (31). En zo zijn we weer terug bij Hannibal.
Ja, het was tegelijkertijd triest en vermakelijk om te lezen dat Von Schlieffen in zijn plan ergens aan de westkant van de vleugel uit het niets een divisie te voorschijn toverde om de aantallen kloppend te krijgen. Waar een wil is, was in dit geen geval geen weg…
Je bent hier wel een beetje het slachtoffer van wat verouderde en eenzijdige Angelsaksische geschiedschrijving, vrees ik. Zonder iets af te willen doen aan de dapperheid van de beide Victoria Cross-dragers: de BEF was in 1914 echt een quantité négligable. De fameuze “slag bij Bergen” wordt in de Duitse geschiedschrijving vaak niet eens als zodanig (h)erkend. In feite leden de Duitsers hier ongeveer evenveel verliezen als de Britten, en werden de gevechten door de Engelsen slecht gevoerd. Er was geen of nauwelijks samenwerking tussen de beide Britse korpsen, zodat het Tweede Korps de slag grotendeels alleen moest voeren; het Tweede Korps werd verspreid ingezet, er waren geen reserves, en de artillerie en de weinige machinegeweren werden slecht opgesteld. De Duitsers slaagden er overal in om het water over te steken, waarbij de Engelsen er niet in slaagden om ook maar een enkele brug op te blazen. De Duitse opmars liep niet veel vertraging op; het grootste probleem was dat de troepen in de verzengende zomerhitte bij een haperende bevoorrading enorme afstanden te voet moesten afleggen. Een interessante en kritische blik op de “Battle of Mons” geven Peter Hart en Gary Bain in de zevende aflevering van hun Military History podcast.