Wat was de allerbelangrijkste gebeurtenis uit de Griekse geschiedenis? De Atheense geschiedschrijver Thoukydides wist het: de mislukte expeditie van zijn landgenoten naar Sicilië.

Het was bij mijn weten de belangrijkste gebeurtenis uit de Griekse geschiedenis, omdat ze voor de overwinnaars even schitterend verliep als voor de verliezers rampzalig. Zij zijn immers op overweldigende wijze verslagen en hadden de zwaarste verliezen geleden. Het was zogezegd een nationale ramp: leger, vloot, ja wat niet al, was verloren gegaan. En van al die mensen is maar een handjevol thuisgekomen. (Thoukydides, Peloponnesische Oorlog 7.87.5-6; vert. Hein van Dolen)

Deze woorden uit het geschiedwerk van Thoukydides gelden als hét klassieke voorbeeld van de stijlfiguur die bekendstaat als bathos: na drie plechtige volzinnen volgt op de plaats waar je de ronkende conclusie zou verwachten een zinnetje in spreektaal dat, doordat het de verwachting doorbreekt, bevreemdend overkomt. Vaak is dat komisch bedoeld, maar niet bij de serieuze Thoukydides. Zijn wending in stijl illustreert de wending in de oorlog. Toen hij de geciteerde woorden schreef, vermoedelijk in 411 v.Chr., meende hij dat de mislukte Atheense aanval op Sicilië een keerpunt was geweest in het al langer spelende conflict met Sparta. (Ik blogde al eerder over de aanloop naar de oorlog bij Sybota, over de Archidamische Oorlog van 431-421 en over de slag bij Mantineia in 418.) De Atheense verliezen waren, althans volgens Thoukydides, te groot geweest en toen het conflict met Sparta opnieuw oplaaide (de Dekeleïsche Oorlog, 413-404) zou Athene vroeg of laat bezwijken. Vandaar: de Siciliaanse expeditie was de belangrijkste gebeurtenis uit deze oorlog en de hele Griekse geschiedenis.

Later ging Thoukydides daar anders over denken en begon hij, in plaats van zijn geschiedwerk af te ronden, eerdere delen te herzien. Ook hedendaagse oudhistorici zijn van mening dat de gebeurtenissen op Sicilië van minder belang waren dan Thoukydides aanvankelijk had aangenomen. Athene zou de oorlog namelijk nog bijna negen jaar voortzetten en heel dicht komen bij de eindzege. Tegelijk lijkt het erop dat de Atheense historicus de rol van Perzië heeft onderschat. Feit is in elk geval dat Thoukydides’ indrukwekkende verslag van de Siciliaanse Expeditie het doel had aan te tonen dat dit de grootste ommekeer was in de oorlog.

***

Wat bracht de Atheners ertoe Sicilië te veroveren? Thoukydides houdt het erop dat zijn stadsgenoten handelden vanuit een menselijke neiging tot heersen, die hij plaatst tegenover het voorwendsel stamverwanten en bondgenoten te helpen. De tegenstelling is wat gekunsteld, want een supermacht lijdt onherstelbaar prestigeverlies als de indruk ontstaat dat ze een bevriende natie in de steek laat. Toen een Siciliaanse bondgenoot, Segesta, eenmaal een verzoek om bijstand had gedaan, kon Athene niet anders dan toesnellen. Daar kwam bij dat Syracuse, een Spartaanse bondgenoot, snel machtiger aan het worden was. Een preventieve aanval leek een goed plan en de Volksvergadering zond zestig triëren, gecommandeerd door de visionaire Alkibiades, de ervaren Nikias en de betrouwbare Lamachos, om de Segesteeërs te hulp komen en de Atheense macht te demonstreren.

Alkibiades had echter grootsere plannen. Hij overtuigde zijn stadsgenoten ervan dat het mogelijk was behalve heel Sicilië ook Karthago te veroveren. Velen hechtten geloof aan die woorden, want, zoals Thoukydides smalend zegt

de massa’s hadden geen idee van omvang en bewonersaantal van het eiland en realiseerden zich niet dat ze zich stortten in een oorlog die niet veel geringer was dan die tegen de Spartanen. (Thoukydides 6.1.1-2)

Als het bij dagdromen was gebleven, zou er niets aan de hand zijn geweest. Generaal Nikias echter probeerde de Volksvergadering te weerhouden van de expeditie door haar voor te houden dat de onderneming alleen kans van slagen had met een onacceptabel grote inzet van middelen. Een van de aanwezigen vroeg hem daarop hoeveel hij dacht nodig te hebben, en Nikias zei honderd triëren, een nader te bepalen aantal transportschepen, minstens vijfduizend hoplieten, boogschutters en slingeraars. Dit geïmproviseerde antwoord was bedoeld om de Volksvergadering af te schrikken, maar het tegendeel gebeurde: de mensen, enthousiast door Alkibiades’ ambitieuze plan, gaven Nikias alles wat hij vroeg. Weinig toespraken in de geschiedenis zijn zo contraproductief geweest.

[Wordt vervolgd]