Op 29 mei 2022 ging in Dendermonde het Ros Beiaard uit, naar tienjaarlijkse gewoonte. Deze keer moest men zelfs twaalf jaar wachten, aangezien de voorbije twee jaar massale bijeenkomsten werden ontmoedigd of verboden. Een decennium van pauze is lang genoeg om levens gevoelig te zien veranderen, ontstaan of ophouden. Dat maakt elke ommegang voor de betrokkenen weer een emotionele, existentiële gebeurtenis, terwijl de traditionele elementen in de folklore de gelukkige deelnemers verbinden met de heimat.

Nochtans is de legende niet voorbehouden, noch ontstaan aan de monding van Dender en Schelde. Het Ros Beiaard en de Vier Heemskinderen op zijn rug stammen immers uit de verhalencyclus die we aanduiden als Chansons de geste – vrij vertaald heldendichten –  een mondelinge traditie die bloeide in de twaalfde en dertiende eeuw. Ze vertellen over de regeerperiode van Karel de Grote, soms met feitelijke achtergrond maar hoofdzakelijk opgebouwd uit verzonnen personages en mythische elementen verbonden met lokale legenden. Het bekendste dergelijke heldendicht is het Roelantslied. De in het Oudfrans geschreven chansons de geste vormen de cyclus van de  Frankische roman die bestond naast de Arthurlegenden en de klassieke romans zoals de legende van Troje. In de Frankische roman vinden we Karel de Grote zowel terug als geliefde koning en held, zoals in het Roelandslied, als in de gedaante van onbetrouwbare tiran en antiheld, zoals bij de Vier Heemskinderen. Een hypothese is dat Karel een personificatie is van de historische sterke koning én van zijn zwakkere opvolgers.

Chanson des Quatre Fils Aymon

De oudste bekende versie van “De Vier Heemskinderen” stamt uit de twaalfde eeuw. Met 18489 alexandrijnen is het Chanson des quatre fils Aymon een van de langste heldendichten. In dit origineel voert men eerst Beuves van Aigremont ten tonele, een weerspannige vazal die door sympathisanten van de koning op verraderlijke wijze wordt vermoord. De broer en de zoon van Beuves, respectievelijk Aymon en Malegijs, aanvaarden de vrede die Karel oplegt maar  Malegijs zint op wraak.

Later vertoeven de vier zoons van Aymon aan het hof van Karel. Die is zeer ingenomen door Reinout, slaat hem tot ridder en schenkt hem het Ros Beiaard. Reinout raakt echter slaags met Bertolai, neef van Karel, omdat die vals speelt tijdens het schaken, en doodt hem. Hierdoor moeten Reinout en zijn broers op de vlucht naar hun geboortestreek, de Ardennen. Ze bouwen er het kasteel Montessor op een uitstekende rots boven de Maas.

Malegijs heeft zich ontpopt tot tovenaar en steunt de broers in hun strijd. Karel belegert het kasteel en verdrijft de broers en hun neef Malegijs naar Gascogne. Daar huwt Reinout Aëlis, dochter van Yon van Gascogne en krijgt hij zijn naam Reinout van Montauban.

Het grootste deel van het heldendicht speelt zich verder af in deze streek, waarbij de uitlevering van Malegijs de voornaamste inzet is. Reinout en zijn broers vechten tegen opeenvolgende gezanten van Karel, waaronder Roeland, tevens een neef van Reinout, en Ogier de Deen.

Reinout, Roeland en Ogier behoren tot de Paladijnen van Karel de Grote, een groep vertrouwelingen, naar analogie met de Ridders van de Ronde Tafel, dan wel de apostelen – de Paladijnen zijn in sommige verhalen met twaalf. In die analogie past ook Malegijs/Merlijn en het betoverde zwaard Froberga/Excalibur. Voor het Ros Beiaard is er geen analogon in de Arthurlegende. Er is geen aanwijzing dat de cycli elementen bij elkaar leenden. Het is mogelijk dat ze onafhankelijk van elkaar gelijkaardige motieven ontwikkelden, of dat ze erfden van een gemeenschappelijke traditie.

De episode van weerspannigheid eindigt in een bestand, op voorwaarde dat Karel het Ros Beiaard mag doden. Hij werpt het bij Luik in de Maas maar het dier ontsnapt aan de verdrinkingsdood en vlucht de Ardense bossen in. Reinout en Malegijs gaan vervolgens op pelgrimstocht naar Constantinopel, Jeruzalem en Rome. Malegijs sterft als heremiet. Reinout wordt monnik in Keulen, waar hij meewerkt aan de bouw van de Dom. Jaloerse arbeiders vinden zijn houding om te werken voor een aalmoes oneerlijke concurrentie en slaan hem de kop in met een hamer. Zijn lijk komt miraculeus bovendrijven op de Rijn, waarna hij geheiligd wordt.

Weerspannigheid en boetedoening

Het einde van het heldendicht wijkt zowel geografisch als thematisch nogal af van het voorafgaande epos. Het doet vermoeden dat het een later aangeschreven episode betreft, in de christelijke traditie van boetedoening en martelaarschap. Nog een mogelijkheid is dat het heiligenverhaal van Sint-Reinold samengevoegd is met de legendarische Reinold van Montalbaen. Door een reliekenruil met Keulen werd deze Reinout patroonheilige van de Sint-Reinoutkerk in Dortmund.

Het is interessant dat de wraak van Karel de Grote zich niet zozeer richt op de Vier Heemskinderen, als wel op Malegijs en Beiaard. Dit symboliseert mogelijk de spirituele strijd tussen de christelijke godsdienst, die samenspant met het centraal gezag enerzijds en anderzijds de heidense elementen van tovenaar en behekst paard, die zich enten op de lokale weerstand. De houding van Reinout is dubbelzinnig: zijn weerspannigheid is ingegeven door persoonlijke en familiale eer, maar hij blijft spiritueel loyaal aan zijn vorst.

[Een gastbijdrage van Dieter Verhofstadt. Morgenmiddag meer.]