Als ik zeg dat een stoplicht op rood staat, is dat de constatering van een eenvoudig feit. Zo’n feit krijgt betekenis als we bedenken dat het ook op groen kan staan. Met het verleden is het niet heel anders. We kunnen eerst vaststellen dat iets het geval is geweest en dat feit krijgt vervolgens betekenis als we de alternatieven overwegen.
Ongebeurde geschiedenissen van Duitsland
Afwegingen over wat niet is gebeurd, de Ungeschehene Geschichte, zijn in de historische analyse altijd impliciet aanwezig. Wie zegt dat iets een “historische gebeurtenis” is geweest, heeft overwogen dat het anders had kunnen gaan. “Het denken over wat potentieel ook mogelijk zou zijn geweest,” zoals de Duits-Israëlische historicus Dan Diner het verwoordt, “helpt ons de verleden werkelijkheid beter begrijpen.”
Daaraan wijdt het Deutsches Historisches Museum in Berlijn, ook wel bekend als het Zeughaus, momenteel een expositie. Onder de titel Roads Not Taken, oder: Es hätte auch anders kommen können lopen we door de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis. De opstelling is wat onoverzichtelijk, maar de inhoud is prima. De bezoeker gaat in vogelvlucht langs enkele gebeurtenissen uit de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis, waarbij eerst uitgebreid wordt getoond wat er feitelijk gebeurde en daarna de vraag wordt gesteld welke alternatieven er waren. Vaak is er ook een tekstbord waarop kort een alternatief wordt geschetst dat min of meer plausibel is.
De tentoonstelling loopt van 1989 terug richting negentiende eeuw. Soms zijn de alternatieven wat al te vaag: wat als Friedrich Wilhelm IV in 1849 de keizerkroon van Duitsland wél van de Nationale Vergadering in Frankfurt zou hebben aangenomen? Een echt antwoord is er niet. Soms vond ik de gepresenteerde alternatieven niet zo plausibel. Ik mag dan geen contemporanist zijn, maar ik denk dat rijkskanselier Heinrich Brüning nooit gekozen zou hebben voor een New Deal-achtig beleid. Áls hij dat zou hebben gedaan, is de verdere speculatie weer wél plausibel: de economie zou wat zijn aangetrokken. Maar of dat de NSDAP de pas zou hebben afgesneden? Ik betwijfel het. Haat is immuun voor goed beleid.
Militaire dictatuur als alternatief
Naarmate we dichter bij het heden komen, overtuigt de expositie meer. In 1933 zouden generaal Kurt von Hammerstein en rijkskanselier Kurt von Schleicher hebben kunnen verhinderen dat Hitler de macht in Duitsland kreeg. Dat zou de vestiging van een militaire bewind hebben betekend:
Was wäre gewesen, wenn von Hammerstein die Potsdamer Garnison in Bewegung gesetzt hätte, um gemeinsam mit von Schleicher die Machtübertragung an Hitler zu verhindern? Im Januar1933 stehen einander in Deutschland nicht Diktatur und Demokratie entgegen, sondern Diktatur und Diktatur: eine Diktatur des Militärs … oder der bald darauf etablierte nationalsozialistische Führerstaat.
Een ander moment waarop de geschiedenis van Duitsland een andere loop zou hebben kunnen krijgen is 1936, toen Hitler het Rijnland bezette. Hij gokte erop dat de Fransen en Britten niet zouden ingrijpen, en die gok pakte goed uit. Maar wat als Frankrijk, dat militair veel sterker was, wél zou hebben geïntervenieerd? Dan zou Hitler verder zwak hebben gestaan, en zou de militaire oppositie de macht hebben gegrepen. (Ik blogde al eerder over Ludwig Beck en de militaire oppositie.)
Stalin
Het gedeelde Duitsland was een van de fronten in de Koude Oorlog. De gewapende confrontatie die feitelijk plaatsvond in Korea, zou ook in Duitsland hebben kunnen plaatsvinden. Wat als de Sovjet-Unie gewelddadig op de Luchtbrug hadden gereageerd?
Uiteraard komt Stalins vredesoffensief uit 1952, kort na de Luchtbrug aan de orde: de vraag of Stalin oprecht meende dat het beter zou zijn als een verenigd Duitsland neutraal tussen de westelijke en oostelijke invloedssferen zou liggen. Bondskanselier Konrad Adenauer legde het uit als een manoeuvre om de integratie van de Bondsrepubliek in de westerse wereld te verhinderen. Vermoedelijk had Adenauer gelijk, maar het zijn niet de geringsten die menen dat Stalin na de mislukking van de blokkade oprecht de-escalatie nastreefde.
En wat als Kennedy in 1961 op de bouw van de Muur zou hebben gereageerd door opdracht te geven die versperring weg te ruimen? Zouden de Sovjets dan niet hebben geantwoord met beschietingen? Zou het Warschaupact, superieur in conventionele wapens, dan niet vrij snel een Derde Wereldoorlog hebben gewonnen? Zouden de Amerikanen dan niet gedwongen zijn geweest de Bom te gooien?
Het einde van de Koude Oorlog
William Bundy toont in A Tangled Web (1998) aan dat de Détente van de jaren zeventig niet alleen kwam door de door Nixon en Kissinger geïnitieerde opening op China. Minstens even belangrijk was de Ostpolitik van Willy Brandt. Op de expositie wordt uit de doeken gedaan dat het een dubbeltje op z’n kant is geweest. Hij zou een vertrouwensstemming hebben kunnen verliezen, waarna Rainer Barzel bondskanselier zou zijn geweest en er geen Détente zou zijn geweest. Het trof me persoonlijk. Als de Koude Oorlog was opgelaaid, zou mijn dienstplicht immers géén tijdverspilling zijn geweest.
Uiteindelijk gaat Roads Not Taken natuurlijk vooral om de gebeurtenissen van het najaar van 1989: de hereniging van Duitsland. Het sleutelmoment was, volgens deze expositie, de beslissing van de DDR-leiders om geen geweld te gebruiken tegen protesterende burgers. Er was op dat moment echter een alternatief: vier maanden daarvoor had de Chinese communistische partij de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede wél gewelddadig onderdrukt. Het is in Berlijn en Leipzig gelukkig niet zo geweest.
Ik was blij met deze expositie. Zeker, de gepresenteerde alternatieven overtuigen niet altijd. Als de brug bij Remagen was opgeblazen, was de geallieerde opmars weliswaar vertraagd, maar niet zó veel dat de oorlog in Duitsland beëindigd zou zijn door een atoomaanval. Maar doorgaans overtuigt de tentoonstelling. De bezoeker begrijpt dat geschiedenis niet one damn thing after another is, maar dat het anders had kunnen lopen en dat de toenmalige gebeurtenissen vormende werking op het heden uitoefenen. Roads Not Taken toont geen geschiedenis, maar geschiedvorsing.
***
Anders dan voor het Pergamonmuseum, dat binnenkort sluit, hoeft u zich voor de tentoonstelling Roads Not Taken niet te haasten. Die is nog tot en met 24 november 2024.
[Geschiedvorsing is een wetenschap. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]
“Haat is immuun voor goed beleid”
Ik vind dit een boude bewering die mij nieuwsgierig maakt op welke gronden je die doet? Het enige wat ik zelf kan bedenken is dat slecht beleid inderdaad een voedingsbodem kan verschaffen voor verspreiding van haat, maar dat zegt natuurlijk niets over wat er kan gebeuren als er wel goed beleid wordt gevoerd. En zelfs als er historische voorbeelden zijn waarbij een “haatzaaiende” politieke ideologie suces heeft gehad ondanks een goed economisch beleid dank ik toch niet dat je mag concluderen dat haat immun is voor goed beleid.
Ook ik vind dit een zeer interessant onderwerp.
Ik lees graag hier in deze reactiedraad of in een aparte blogpost wat de onderliggende gedachten zijn bij de opmerking: “Haat is immuun voor goed beleid”
Wellicht hebben andere lezers/volgers van dit blog hier ook gedachten bij?
Vriendelijke groet,
Het is misschien omgekeerd: haat belemmert goed beleid in allerlei opzicht, ook economisch.
Ik kom niet verder dan dat haat verblind ….
Stille groet,
Kan kloppen. Haters vragen zich niet eens meer af of het beleid goed of slecht is, ze willen alleen dat de verantwoordelijke poppetjes worden vervangen. De schade wordt vervolgens vooral veroorzaakt door de pogingen die deze poppetjes doen om het aantal haters niet verder te laten groeien.
Helemaal over het hoofd gezien toen ik in Berlijn was… erg jammer.
Zie voor nog meer alternatieven https://en.wikipedia.org/wiki/If_It_Had_Happened_Otherwise
“ik denk dat rijkskanselier Heinrich Brüning nooit gekozen zou hebben voor een New Deal-achtig beleid.”
Het zou geen verschil hebben gemaakt. Ten eerste is hij te kort kanselier geweest om een dergelijk beleid met succes uit te voeren en ten tweede had gladjanus en ondermijner Franz von Papen zijn beoordelingsfout toch wel begaan. Het is leerzaam om diens getuigenis te Nürnberg te lezen. Hij werd terecht vrijgesproken, maar belichaamt alles wat kiezers in politici tegenstaat.
“Maar wat als Frankrijk, dat militair veel sterker was, wél zou hebben geïntervenieerd?”
Dit is een mythe. Op papier was dat zo, maar het Franse leger in de jaren 30 was niet in staat tot een aanvallende oorlog. Zie september 1939, het Saar Offensief. Gegeven de Franse publieke opinie zou een poging politieke zelfmoord zijn geweest.
Een betere vraag: wat als Frankrijk hier een les uit had getrokken, het boek van Guderian ter harte had genomen en aanvallend vermogen had ontwikkeld?
“Wat als de Sovjet-Unie gewelddadig op de Luchtbrug hadden gereageerd?”
Dan had het land Amerikaanse atoombommen op het dak gekregen. De Sovjets hadden die nog niet. Zij lieten hun eerste in augustus 1949 ontploffen.
“Vermoedelijk had Adenauer gelijk …”
Dit is een schijntegenstelling. Duitse integratie in de NAVO verhinderen ging prima samen deëscalatie.
Wat als Lenin een baksteen op z’n hoofd had gekregen?
Wat als Hitler de Sovjet-Unie met rust had gelaten?
Overdenk de mogelijke invloed hiervan op uw eigen leven.
Etc. etc.
Ik zou een onderscheid willen maken tussen de menselijke geschiedenis en de geschiedenis van de grote mannen en staten. Dat de landbouw geleidelijk ontstaat is een otnwikkeling die op zo veel plaatsen onafhankelijk van elkaar heeft plaatsgevonden dat dit een waarschijnlijke ontwikkeling is. En dat stden ontstaan ook, en dat er iets als een staatsinrichting komt, en schrift, en godsdiensten. Maar welke staten ontstaan, wie die staten leiden en hun lotgevallen is een soort schuimlaag op die ontwikkelingen die alle kanten op kan gaan, en waarin alles wat gebeurt een lage waarschijnlijkheid heeft.
Bij mij rees de vraag de ungeschehene Geschichte ook aan die diepere ontwikkelingen aandacht heeft besteed. Was er een alternatief voor de massaconsumptie, en zo ja wat? Is de komst van de privé-auto onberiekbaar? Hadden we allerlei crisissen waar we nu mee te maken hebben, door eerder andere besluiten te nemen kunnen afwenden. Zou de erkenning van de overwinning Al Gore in 2000 hebben uitgemaakt? Of is dat alleen schuimlaag?
Willy Brandt overleefde de Constructieve Motie van Wantrouwen (zo vervang je in de Bondsrepubliek een regering zonder verkiezingen) in 1972 hoogstwaarschijnlijk omdat de Stasi een Bondsdaglid omkocht.
Goh ja, wat als De Duitse Geschiedenis anders was gelopen – de ‘Sonderweg- These’ weet u nog – in de negentiende eeuw geen liberale wending in wat Duitsland werd i.t.t. Groot-Brittannië en Frankrijk. Of lag het toch genuanceerder?
Praatjesmaker Thomas von der Dunk publiceerde ooit Buren? Een alternatieve geschiedenis van Nederland https://www.boekwinkeltjes.nl/b/205020518/Buren-Een-alternatieve-geschiedenis-van/
In het eerste deel (het interessantste) eindigt Nederland als deel van Duitsland, in het tweede komt Nederland er een stuk groter uit met onder andere het Ruhr-gebied (Roer-gebied), Keulen en ski-resorts in de Eifel.
In het kader hiervan, en om een beetje in Duitse sferen te blijven, heb ik nog een filmtip: Lola rennt, waarin hetzelfde verhaal op drie verschillende manieren af kan lopen afhankelijk van wat haar tijdens het rennen allemaal overkomt.
Heel mooi voorbeeld, inderdaad!
Prachtige film. Er bestaat ook een vergelijkbare Engelse film. Naam helaas vergeten.
Aanvulling. Uiteraard met Franka Potente. Het grappige is dat als je Berlijn goed kent je kunt zien dat de route niet altijd klopt. Het eindigt op de Mierendorffplatz en dat plein ken ik goed. Ik ben er niet zeker van of het in het andere voorbeeld gaat om een Engelse gaat gaat. Er bestaat in ieder geval een Poolse film Blind Chance van Krzyszof Kieslowski. Die speelt zich drie keer op hetzelfde station af.
De Poolse film was weer de inspiratie voor de Engelse film Sliding Doors (1998) met Gwyneth Paltrow met overigens maar twee verhaallijnen. Zo ik ben rond.
Ja, heerlijke film. Ook fijn omdat ‘ie een ander Berlijn schetst dan doorgaans deprimerende films als “The Spy who Came in from the Cold”, “Het slangenei”, “M. Eine Stadt sucht ein Mörder” of de grijstinten van “Der Himmel über Berlin”.
Dan zul je de Duitse film Ich bin deine Mensch (2021) ook wel interessant vinden. Het gaat over een Berlijnse archeologe die zich met spijkerschrift bezig houdt en bij het Pergamon museum werkt. Je ziet enkele fragmenten met het interieur. Ze sluit een contract van drie weken af om een mannelijke robot te beoordelen. Dat loopt fout af. Levendig beeld van Berlijn. Hoofdthema: problemen met Kunstmatige intelligentie.
Corrctie! niet deine, maar dein.
Oh wauw, dat zou iets zijn wat helemaal bij deze blog past, geschiedenis en technologie. En bij mijn stedentripje naar Berlijn dat ik zonder deze blog nooit had gepland.
“Er was op dat moment echter een alternatief”
Je kunt de DDR niet met China vergelijken. De DDR kreeg heel duidelijk geen ruggensteun van de Sovjet-Unie waar Gorbatsjov bezig was met zijn eigen (onbedoelde) onttakeling. Zonder die steun is het maar de vraag of de DDR zo’n gewelddadige onderdrukking van de protesten succesvol had kunnen afsluiten. Wat bij ons foutief bekend staat als ‘de onderdrukking van de studentenprotesten op het Plein van de Hemelse Vrede’ was in feite een veel grotere militaire actie in grote delen van Beijing. Er kwamen daarbij naar verluid (harde cijfers zijn er niet) vele burgers en militairen om alvorens de (grens)troepen op het plein arriveerden.
Het is maar de vraag of het leger van de DDR zo’n actie had willen uitvoeren.
De ‘Chinese optie’ is wel in het SED-Politbureau geopperd, schijnt het.
Honecker moest niet voor niets weg…