Misverstand: De Perzische Oorlogen waren beslissend voor de Europese cultuur
Tien jaar na de Perzische nederlaag bij Marathon probeerde de Perzische koning Xerxes (r. 486-465) Griekenland te veroveren. In de zomer van 480 versloeg hij een Grieks leger dat probeerde de toegang tot Griekenland te blokkeren, terwijl zijn zeemacht de vijandelijke vloot verdreef. Stormen en een verloren tweede zeeslag leidden echter tot grote Perzische verliezen, zodat het offensief niet verder kwam dan Athene en Korinthe. Om redenen die nooit helemaal duidelijk zijn geworden, trok Xerxes een groot deel van zijn troepen terug. Het restant werd in 479 door de Griekse legers verslagen.
Veel negentiende-eeuwse historici redeneerden dat als de Grieken de oorlog met Perzië zouden hebben verloren, de nieuwe heersers in Athene de democratie zouden hebben vervangen door een intolerante tirannie. De Atheense cultuur zou ten onder zijn gegaan in een draaikolk van oosters despotisme, irrationaliteit en wreedheid. De democratie en de Griekse filosofie zouden in de kiem zijn gesmoord en de Griekse cultuur zou een ander karakter hebben gekregen. De Duitse oudhistoricus Eduard Meyer (1855-1930) wist:
De uitkomst zou zijn geweest dat een soort kerk het Griekse leven en denken onder een juk zou hebben geplaatst en alle vrije dynamiek aan banden zou hebben gelegd. De nieuwe Griekse cultuur zou, zoals de oosterse beschavingen, een theologisch-religieus karakter hebben gehad.
Laat voorop staan dat Meyer een belangrijk probleem aansnijdt: de vraag wat als? gaat in dit geval over niets minder dan de reden waarom de Griekse cultuur was zoals ze was. Helaas valt de vraag niet te beantwoorden met de stelligheid waarmee Meyer dat deed.
Dat werd hem duidelijk gemaakt door Max Weber (1864-1920), die vooral bekend is geworden als grondlegger van de sociologie, maar zijn carrière begon als oudhistoricus. In een beroemd geworden wetenschapstheoretisch artikel, waarvan elke student geschiedenis tijdens zijn eerste of tweede jaar (meestal indirect) kennis neemt, “Kritische Studien auf dem Gebiet der kulturwissenschaftlichen Logik”, gaat Weber in op allerlei kentheoretische kwesties, die hij illustreert aan de hand van voorbeelden, zoals Meyers interpretatie van de Perzische Oorlogen. Hoe kon Meyer weten dat een Perzische overwinning de opkomst van de vrijheid, democratie en filosofie zou hebben verhinderd? Weber wees erop dat Meyers redenatie “contrafactisch” was: de betekenis van de gebeurtenis wordt afgeleid uit een speculatie over wat er zou zijn gebeurd als het anders was afgelopen. Zulke speculaties zijn notoir inaccuraat.
Nogal wat feiten zitten Meyer in de weg. In 493 accepteerde bijvoorbeeld een Perzische veldheer de democratie als bestuurssysteem in de Griekse steden in het Perzische Rijk. Het staat dus maar te bezien of de Perzen de democratie in Athene zouden hebben afgeschaft. De aanname dat de Perzen vijandig stonden tegenover rationalisme, is eveneens onhoudbaar: het onderzoeksprogramma van de astronomen in het Perzische Babylonië kenmerkte zich bijvoorbeeld door een methode die wij zuiver wetenschappelijk zouden noemen. Ook in een Perzisch Athene zou wellicht ruimte zijn geweest voor een Plato of een Aristoteles. Meyers typering van het oude Nabije Oosten als theologisch-religieus van aard is simpelweg onjuist en zegt meer over de vooroordelen van zijn tijd dan over de antieke realiteit.
Meyers ideeën zijn zo op zowel logische als feitelijke gronden weerlegd, maar niet iedereen blijkt daarvan op de hoogte. Dat de Perzische Oorlogen beslissend zouden zijn geweest voor de vorming van de Griekse en de Europese cultuur wordt nog altijd uitgedragen. De simpele waarheid is echter dat we geen flauw idee hebben wat er zou zijn gebeurd als de Grieken hadden verloren.
Literatuur
Omdat de ideeën over de beslissendheid van de Perzische Oorlogen nog steeds worden uitgedragen, schreef ik er een boek over, Xerxes in Griekenland. Dat is goed ontvangen. U bestelt het hier.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
“de opkomst van de vrijheid, democratie en filosofie”
Welke vrijheid, van wie? Van de slaven op de velden en in de mijnen misschien?
Welke democratie? Zie Karl Popper – hoeveel machthebbers lieten zich eigenlijk geweldloos afzetten?
Enne ….. hebben ze in India en China dan geen filosofische en wetenschappelijke traditie?
Ik vind die ouwe Grieken heel erg interessant hoor, ik lees met rode oortjes over de gedachtenspinsels van hun slimmeriken. Maar laten we niet overdrijven. Een groot deel van hun filosofie is alleen maar curieus. Archimedes en Euclides deden hun onderzoek – dat nog wel actueel is – toen Alexander de Grote, minstens zo’n despoot als Xerxes, de Griekse “vrijheid” al lang en breed om zeep had geholpen.
Wat Meyer zich afvroeg, is waar die “vrije dynamiek” dan wel vandaan gekomen is, dus niet alleen maar “wat als”. De ontwikkeling van Europa sinds de Perzische Oorlogen is toch wel opmerkelijk. De vrije dynamiek heeft heel goed gewerkt voor de ontwikkeling van de wetenschap die toch wel vrijwel uitsluitend Westers is geweest. Waar komt alle wiskunde en natuurkunde etc vandaan? In de 20e eeuw zijn er ook beroemde wetenschappers uit India en Japan en Rusland bijgekomen. Totalitaire filosofieën en religies hebben de andere werelddelen lang stilgelegd. De Verlichting is een typisch Europese aangelegenheid, dat zegt toch wel wat.
Allemachtig, Martin, je onwetendheid strekt zich nu ook uit tot de geschiedenis van je eigen vakgebied.
Na de dood van Archimedes en Euclides kwamen maar weinig natuurkundige en wiskundige vorderingen uit het Westen, tot aan de 16e eeuw toe. Getal 0? India. Decimale breuken? China, 300+ BCE (dus jawel, nog voor A. en E.). Goniometrie? Begon in India, 6e Eeuw CE. Enz. enz. Valt allemaal na te zoeken op de Engelse Wikipedia. Fibonacci? Kreeg een stevige duw in de rug van Arabieren, die wiskunde a la de Indiërs beoefenden.
Ja, de enorme vooruitgang in de wiskunde en natuurkunde vanaf 1500 CE in het westen is opmerkelijk. De bijna-stilstand de pakweg 1700 jaar ervoor is net zo opmerkelijk.
Engelse Wikipedia, lemma List of Indian mathematicians en lemma List of Chinese mathematicians. Van natuurkundigen zijn vergelijkbare lijsten te maken. Van Japan weet ik het niet, maar het is bepaald geen toeval dat Indiërs en Chinezen zo snel konden aanhaken bij de westerse wetenschapsbeoefening, zodra ze de kans kregen. Ze staan in een millenniumoude traditie.
De Verlichting zegt inderdaad een heleboel (trouwens niet alleen maar positief – eugenetica is er ook een product van), maar precies nul komma niets over de oude Grieken en hun Perzische vijand. Dat is nou net het punt dat JonaL maakt. Je komt ons hopelijk toch niet vertellen dat je ook dat gemist hebt?
En vergeet de Maya’s niet die geheel onafhankelijk van de “oude” wereld ook de nul uitvonden.
“Allemachtig, Martin, je onwetendheid strekt zich nu ook uit tot de geschiedenis van je eigen vakgebied.”
Frank “geen zin om mezelf te herhalen voor mensen die het niet kunnen of willen begrijpen” B gaat er alweer met gestrekt been in. Beste Frank, zullen we de goede sfeer op deze blog bewaren door elkaar ook bij verschil van inzicht tenminste met een minimum aan beleefdheid te benaderen?
Ja, je hebt mathematicians en mathematicians. Ik heb het over de heel grote namen, zoals Gauss en Euler, etc.
Overigens ligt eugenetica voor de hand. Omdat erfelijkheid nu eenmaal een grote invloed heeft op wat wij zijn en kunnen. Past niet bij het “gelijkheidsstreven”, maar toch.
Diezelfde vrije dynamiek was er tegelijkertijd ook elders. Probleem is dat die slecht is gedocumenteerd. We vergelijken de goed-gedocumenteerde oosterse Bronstijd met de goed gedocumenteerde Griekse vijfde/vierde eeuw. De eerlijke vergelijking zou beide plaatsen synchroon analyseren.
Toch is dit maar klein bier vergeleken met het onware maar onuitroeibare gerucht dat er een man na een kruisiging was opgestaan.
Natuurlijk onwaar maar geen klein bier: er loopt een directe lijn van die dode man naar een wereldreligie. En wat als hij wel was opgestaan? Dan waarschijnlijk ook.