Nee, dat is geen typefout, hierboven, en ook geen uiting van mijn (toch niet zo heel) onbegrijpelijke manier om oude namen weer te geven. Het is niet het graf van Sokrates maar dat van een mevrouw Sokrate. Het grafreliëf van deze Sokrate staat in het mooie museum Mariemont in Morlanwelz en is zo rond 400 v.Chr. ergens in Griekenland vervaardigd. Maar niet voor Sokrate.
Er is namelijk iets raars aan de hand. U herkent het als u het vergelijkt met het graf van Damasistrate uit de Atheense havenstad Peiraieus. Er ontbreekt een persoon. Op graven als dit is doorgaans een zittende, treurende vrouw te zien, vaak met een sluier. Dat kan de overledene zijn of een rouwende nabestaande. Er staat eigenlijk altijd iemand anders bij: een bediende, een slaaf, een familielid. Eén persoon is ongebruikelijk.
Vijf, zes eeuwen nadat dit grafmonument is vervaardigd, is het gerecyled. De tweede persoon werd eraf gehaald, een tekst werd toegevoegd:
Sokrate, nobele en goede ziel, vaarwel.
De lettervormen dateren uit de tweede of derde eeuw na Chr., dus de volle Romeinse keizertijd. Ook de vorm van de groet, chaire, is een half millennium jonger dan het oorspronkelijke beeldhouwwerk. Na het woord chaire ziet u nog ☙, een zogeheten fleuron. De altijd groene klimop was vanaf de late eerste eeuw na Chr. een symbool voor het eeuwig leven.
Dit monument is technisch knap gemaakt. Zelf vind ik het mooi. Maar meer dan dat: het werk roept een ontroering op die tijdloos is – of althans de kop opstak in 400 v.Chr., in de Romeinse keizertijd en in 2023.
[Dit was het 441e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]
“mijn (toch niet zo heel) onbegrijpelijke manier”
Blijkbaar is er toch iets blijven hangen van het ene jaar Grieks dat ik op de middelbare school gehad heb. Want toen ik de titel las was mijn eerste gedachte: “hee, dat is niet de mijnheer die alles betwijfelde en zelfs dat; dat moet een mevrouw zijn.”
“Ook de vorm van de groet, chaire, is een half millennium jonger dan het oorspronkelijke beeldhouwwerk.”
Nou… die groet gebruikte de engel al tegen Maria (Luk. 1.28, geschreven omstreeks 80-90 nC, dus eerder dan op het graf van Sôkrátê). Nu lopen engelen in hun taalgebruik wellicht wat voor op stervelingen, maar zelfs bij Homerus (omstreeks 700 vC.) vind je al ‘chaíre’ . En ik meen me ook de nodige Attische grafinscripties van vóór onze jaartelling te herinneren met ‘chaíre’ gevolgd door de naam van de overledene.
Maar inderdaad: een prachtig monument.
Dat is niet wat het museum vertelt. Gelukkig zijn ook musea niet onfeilbaar.
‘This address (viz. “chaire” als grafschrift, GK) begins to become common in the third century B.C. both in funerary epigrams and in prose grave inscriptions’ (Sourvinou-Inwood, “Reading Greek Death” to the End of the Classical Period, 181).
Inderdaad ontroerend.