Twitter, dat was ooit leuk, tot schreeuwlelijkerds er de toon gingen zetten en Elon Musk er de macht overnam. Evengoed stonden er best leuke dingen, zoals de vier draadjes die de Gentse oudhistoricus Jeroen Wijnendaele in 2021 en 2022 postte over de Late Oudheid. Hier is de tweede, over de op 22 augustus 408 vermoorde Romeinse generaal Stilicho, voor u vertaald in het Nederlands. Het origineel is hier.

***

1. Op deze dag in 408 na Chr. werd de keizerlijke bevelhebber Stilicho geëxecuteerd. Hij is een van de boeiendste personen uit de laat-Romeinse wereld. Van 395 tot 408 beheerste hij de facto het westerse hof en beleid. Dit was een cruciale periode in de tijd die bekendstaat als de “Val van Rome”.

De Romein Stilicho

2. Eerst en vooral: tal van handboeken en studies verwijzen nog steeds naar hem als de “Vandaal”, de “Half-Vandaal”, of – horresco referens – de “Germaanse” Stilicho. Deze typeringen zijn onjuist, gedeeltelijk juist en opnieuw onjuist. Doorgaans onvermeld blijft het zinvolste etiket van allemaal: Stilicho was een Romein. Waarom?

3. Het is waar dat zijn vader een “Vandaal” was. Hij had als cavalerieofficier gediend onder de Oost-Romeinse keizer Valens. Stilicho’s moeder was echter een Romeinse. Het belangrijkste: hij is geboren in het Romeinse Rijk en heeft daar zijn hele leven en carrière doorgebracht. Hij had geen enkele band met “Barbaricum”.

4. Anders gezegd: Stilicho was net zo Romeins als Obama Amerikaans is. Heel erg zelfs.

5. Ook wordt beweerd dat Stilicho’s afkomst bijdroeg aan zijn uiteindelijke ondergang. Nauwelijks. Alleen Orosius en Hieronymus vermelden zijn herkomst (semibarbarus!), maar de meeste andere bronnen niet. En de auteurs van die andere bronnen hielden niet van Stilicho.

Vroege carrière

6. Dat zijn vader officier was, is waarschijnlijk de verklaring van Stilicho’s bliksemcarrière in het Oost-Romeinse leger. En ik kan niet genoeg benadrukken dat degene die ooit het West-Romeinse Rijk zou beheersen, minstens twaalf jaar lang door en door Oost-Romeins was.

7. Stilicho’s eerste echte, ruwweg dateerbare, wapenfeit was een diplomatieke missie naar Perzië, die moet hebben plaatsgevonden vóór 384 na Chr. Misschien hield deze verband met de verdeling van Armenië tussen Constantinopel en de Sasanieden. Militair talent verklaart dit eerste optreden niet.

8. In het decennium na deze Perzische missie, steeg Stilicho via een reeks commando’s naar de positie van magister militum, de hoogste generaalsfunctie. (Er waren er maar vijf in het Oost-Romeinse Rijk.) Maar op grond waarvan maakte hij steeds promotie?

9. Later zou Stilicho Claudianus vragen voor zijn politieke propaganda. Claudianus is een van de laatste grote Latijnse dichters, en hij schreef vele teksten ter ere van zijn beschermheer. Maar zoals met alle propaganda, leveren die teksten veel minder informatie dan we zouden willen. Zelfs Claudianus vertelt weinig over Stilicho’s militaire loopbaan voor 394.

Huwelijk

10. Tegen die tijd was Stilicho vrijwel zeker een vertrouweling van keizer Theodosius I (r.379-395). De generaal was ergens halverwege de jaren 380 zelfs al getrouwd met ’s keizers adoptiefdochter Serena. Toen was hij nog een relatief jonge officier.

11. Stilicho was duidelijk een man met talent, maar vergeleken met andere mannen die zich de keizerlijke familie in trouwden, kan hij niet veel op tafel hebben gelegd in termen van rijkdom, status, netwerken of prestaties. Het is denkbaar dat Serena hem koos uit liefde.

12. Zo bezien is zijn plotselinge opkomst als favoriet van Theodosius ineens een stuk logischer. En zo kwam het dat hij de keizer vergezelde tijdens een burgeroorlog met het westen, die plaatsvond in 394. De climax was de veldslag bij de rivier de Frigidus. Beide legers bloedden, maar het westelijke het meest.

13. Theodosius genoot niet lang van zijn zege en stierf enkele maanden later op 17 januari 395 in Milaan. Een natuurlijke dood.

Kindkeizerschap

14. Dit is het moment waarop Stilicho het West-Romeinse podium betreedt en de hoofdrol gaat spelen. Een deel van de verklaring is het geïnstitutionaliseerd noodlot van het Romeinse Rijk: het kinderkeizerschap.

15. Theodosius had een oudere zoon, Arcadius, die ongeveer zeventien of achttien jaar oud was en nu keizer werd in Constantinopel. Een jongere zoon, Honorius, werd nu keizer voor het Westen. Hij was amper tien! Dit was geen noviteit. Gratianus was zestien geweest bij zijn troonsbestijging in 375 en Valentinianus II was veertien in 383. Latere voorbeelden zijn Theodosius II en Valentinianus III.

16. Het kindkeizerschap was geen toeval: mensen maakten het mogelijk. Misschien was het feit dat zowel keizer Julianus (363) als keizer Valens (378) in de strijd waren omgekomen zodat opvolgingscrises waren ontstaan, aanleiding voor de hovelingen om al te energieke keizers te vermijden.

17. Het was echter een gebrekkig systeem. Je kunt niet verwachten dat een tienjarige regeert of legers leidt. Al vanaf 375 ziet het Westen dat machtige hovelingen het regeringsbeleid proberen te sturen. Dat keerde zich tegen de keizers. Gratianus werd afgezet (383) Valentinianus II pleegde zelfmoord (392).

18. Ondertussen waren er burgeroorlogen met Theodosius I (388 en 394), die probeerde zijn macht uit te breiden naar het Westen. Tussen 375 en 395 waren er niet minder dan vijf wisselingen van de macht, met alle bloedvergieten van dien. Het is in deze context dat Stilicho in 395 de macht krijgt.

Oost en west

19. Stilicho was de oudste magister militum die na de slag bij de Frigidus nog in leven was. Hij was getrouwd met een prinses. En hij beweerde door Theodosius te zijn aangesteld als voogd van Honorius. Dat alles gaf hem het mandaat om nog jarenlang het West-Romeinse beleid te bepalen. Maar dat was niet alles.

20. In zijn grafrede op Theodosius beweerde Ambrosius, de bisschop van Milaan, dat Theodosius allebei zijn zonen onder de hoede van Stilicho had geplaatst. Of dit waar is, hedendaagse geleerden en de auteurs van de antieke bronnen weten het niet, en de meeste tijdgenoten evenmin. Het resultaat was hetzelfde.

21. Ik kan niet genoeg benadrukken dat er wettelijk altijd slechts één rijk is geweest. Maar de oostelijke en westelijke helften waren al meer dan een eeuw gewend aan een eigen regering. De oostelijke en westelijke heersers hoorden bij voorkeur wel tot dezelfde dynastie. Dat was in 395 niet anders dan voordien. Maar een Stilicho die de voogdij claimde over én de westelijke Honorius én de oostelijke Arcadius?

22. Dat betekende een koude oorlog met Constantinopel, waar Arcadius’ adviseurs evenveel invloed wilden houden op het beleid als Stilicho had in het westen. Een conflict dreigde. En er was in 395 een perfecte bliksemafleider: de opstand van Alaric.

23. Over Alaric volstaat het te zeggen dat hij op dit moment een buitenkans zag om met een leger Griekenland binnen te trekken en “de orde te herstellen”.

24. O ja, herinnert u zich de Frigidus? Als gevolg van die campagne was begin 395 niet alleen het westelijke veldleger, maar ook het oostelijke nog steeds in Italië. Inmiddels onder Stilicho’s bevel.

25. Deze troepenmacht zou Alaric weg hebben kunnen vagen, maar dat gebeurde niet. Er werd nauwelijks gevochten! Constantinopel had Stilicho laten weten dat hij niet bevoegd was in te grijpen. Hij moest de oostelijke troepen eerst terugsturen. Was dit al curieus, nog curieuzer is dat Stilicho gehoorzaamde en naar Italië terugkeerde.

26. Vergeet hierbij niet dat Stilicho afkomstig was uit het oosten, dat hij net was aangekomen in een nieuwe politieke omgeving, aan het hoofd van twee keizerlijke legers die nog maar enkele maanden eerder elkaar hadden bestreden. Het risico op een ernstig conflict moet groot zijn geweest en Stilicho nam geen risico’s.

27. In 397 greep Stilicho voor de tweede keer in tegen Alaric, dit keer op de Peloponnesos. Dit keer wist hij Alaric vast te pinnen. Het hof in Constantinopel, diep verontrust omdat dit een eerste stap kon zijn om de regering in het oosten naar de hand te zetten, zon op wraak. Stilicho werd uitgeroepen tot staatsvijand.

Afrika

28. Stilicho keerde terug naar Italië. Alaric was namelijk slechts een kleine zorg, vergeleken met wat er thuis speelde. De bevelhebber van het veldleger in Africa had officieel verklaard trouw te zijn aan Arcadius, de keizer in het oosten. Erger nog: hij sneed de graantoevoer naar Rome af. Dit was een tijdbom.

29. Stilicho had meer politieke macht dan alleen zijn officiële bevelhebberschap. Hij genoot steun van de Romeinse senatoriële aristocratie. Velen van hen dienden Honorius’ regering en maakten zich grote zorgen over de woede van een uitgehongerde bevolking. Handel snel.

30. Stilicho overwon de grootste uitdaging voor zijn nog fragiele regime. Hij verpletterde de opstand in Afrika in de lente van 398 en voorkwam zo de hongersnood in Rome. Stilicho trok echter ook een les en besloot zijn greep op het hof te versterken: Honorius zou trouwen met Stilicho’s dochter Maria.

31. Met de dood van de bevelhebber in Afrika was de laatste vertegenwoordiger verdwenen van het oude westerse oppercommando. Elke belangrijke officier of hofambtenaar was vanaf nu vrijwel standaard een aanhanger van Stilicho. Hij werd echt een “generalissimo”. De volgende jaren waren rustig en rond 400 leek de stabiliteit te zijn teruggekeerd.

Alaric

32. Tot Alaric Italië binnenviel in 401. De situatie werd ronduit alarmerend, want Honorius zelf werd belegerd in Milaan! De gebeurtenis spreekt boekdelen over de fragiele staat van de westelijke strijdkrachten en de keizerlijke verdediging. Stilicho was op dat moment aan de Donaugrens.

33. Hij hield daar toezicht op enkele naburige “barbaarse” gemeenschappen. Zodra hij hoorde van Alarics invasie, sloot hij verdragen, riep hulptroepen op, gelastte troepen uit Brittannië en Gallië de Alpen over te komen, en leidde het veldleger naar Italië. Vergeet niet: het leger was nog steeds niet hersteld van de Frigidus.

34. Stilicho is een middelmatige bevelhebber genoemd omdat hij Alaric nooit afmaakte. Dat doet geen recht aan de complexiteit van dit tijdperk. De militaire middelen waren in het westen heel beperkt, wat wel blijkt uit Stilicho’s herhaalde wetgeving over rekrutering en deserteurs. Hij was een voorzichtige generaal.

35. Plus: Alaric was een voormalige keizerlijke officier die soldaten leidde die in de Romeinse burgeroorlogen hadden gediend. Beide partijen leken meer op elkaar dan Claudianus’ propaganda, waarin Alarics manschappen gelden als barbaren, zou doen vermoeden. De gevechten eindigden vaak onbeslist, maar Stilicho kreeg steeds meer de overhand.

36. In 403 had Alaric zich teruggetrokken in Pannonië (het westen van Hongarije) en zelfs waren een deel zijn krijgskas en enkele familieleden in Stilicho’s handen. Stilicho deed wat was vereist om de situatie te stabiliseren. In 404 of 405 gaf hij Alaric wat hij altijd al wilde: een nieuw keizerlijk commando. Maar nog steeds was er geen rust.

Radagaisus en Constantinus III

37. Eind 405 viel een nieuw Gotische leger, gecommandeerd door een zekere Radagaisus, Italië binnen. Geen bron legt uit wat hem motiveerde. Was het de nadering van de Hunnen? Zocht Radagaisus een deal zoals Alaric? Hoe dan ook, de invasie was grootschalig. Zelfs Florence werd belegerd!

38. Stilicho had meer dan een half jaar nodig om een leger met bondgenoten op te bouwen (ca. 10.000-15.000 man sterk) en nam zelfs slaven in dienst. Hij gebruikte alle denkbare listen om deze nieuwe uitdaging te overwinnen. Toen de gelegenheid in 406 geschikt leek, opende hij de aanval en slachtte bij Florence Radagaisus’ hoofdmacht af.

39. Maar op dit punt lopen de zaken uit de hand. Nog voor het einde van 406 roept het Britse leger enkele keren iemand uit tot keizer, alvorens definitief te kiezen voor Constantinus III. Tegen het einde van het jaar bezwijkt de Rijngrens, waarna Alanen, Vandalen en Sueben chaos scheppen in Gallië.

40. Stilicho reageert rustig. Hij vaardigt geen noodwetgeving uit om rekruten op te roepen. Dat is ook niet nodig, want na zijn zege over Radagaisus beschikt hij over duizenden extra Gotische soldaten in het westerse leger. Stilicho stuurt dus een leger over de Alpen, dat Constantinus in het nauw drijft.

41. Stilicho’s leger moet zich in 408 terugtrekken en Constantinus sluit verdragen met de indringers in Noord-Gallië. De usurpator breidt zijn gezag uit naar Spanje, terwijl Stilicho een nieuw veldleger samenstelt. De situatie lijkt in zijn voordeel. Ware het niet voor twee gebeurtenissen.

Een dubbele crisis

42. Ten eerste. Alaric verplaatste zijn leger naar Noricum, ruwweg Tirol. Hij eist achterstallige betalingen voor zichzelf en zijn mannen. Dit kan een legitieme eis zijn geweest. Uit de wetgeving blijkt dat Stilicho al tijdens de oorlog tegen Radagaisus zijn rekruten moest betalen in termijnen. Zijn financiën zagen er slecht uit.

43. Stilicho roept de Senaat bijeen en dwingt de leden om 4000 pond goud op te hoesten. Dat lijkt een enorm bedrag, maar ze kunnen het zich makkelijk veroorloven. Ze betalen, maar de wrok over “barbaarse subsidies” neemt toe. Dan sterft Arcadius op 1 mei 408. De tweede gebeurtenis.

44. Stilicho lijkt vastbesloten om naar Constantinopel af te reizen en toezicht te houden op Arcadius’ opvolging. Na bijna een decennium lijkt hij zijn oostelijke ambities te hernemen. Stilicho lijkt zijn vroegere machtsbasis te hebben willen herwinnen.

45. Nu Arcadius is overleden, is Honorius de voornaamste keizer. En Stilicho, als schoonvader van Honorius, maakt deel uit van het Huis van Theodosius. Misschien voelt hij zich in zijn recht staan. We zullen het nooit weten, want op dit punt hebben sommige mensen genoeg van Stilicho.

Het einde

46. Kinderen groeien op. Honorius was begin twintig en had nooit een kans gehad om echt te regeren. De westelijke provincies waren in handen van een usurpator. En was Alaric, die vanuit Noricum aan een offensief zou kunnen deelnemen, wel te vertrouwen? En terwijl overal problemen waren, wilde Stilicho afreizen naar het oosten?

47. Er gaan geruchten dat Stilicho de oostelijke troon wil voor zijn zoon. Dus plegen hovelingen een staatsgreep.

48. Honorius reist naar Pavia, om het veldleger te groeten dat zal optrekken naar Constantinus. Iemand in zijn entourage geeft een teken en plotseling wordt een hele reeks van Stilicho’s officieren en bedienden gegrepen en neergestoken.

49. Stilicho had dertien jaar lang de westerse regering gedomineerd, zodat de coupplegers geen alternatief hadden dan bloedig op te treden. De soldaten lijken bij dit alles te staan aan Honorius’ kant.

50. Stilicho was in de buurt van Bologna toen hij hoorde van de staatsgreep. Hij had nog allerlei hulptroepen aan zijn zijde en riep hun officieren bijeen. Sommigen pleiten voor actie om de opstandelingen met gelijke munt terug te betalen. Desondanks besluit Stilicho naar Ravenna te reizen en met Honorius te onderhandelen.

51. Ondanks eerdere beloften wordt hij gearresteerd. Honorius, zo verneemt hij, heeft zijn doodvonnis al getekend wegens misdaden tegen de staat. Stilicho heeft nog steeds zijn eigen lijfwacht, die voor hem wil vechten.

52. Niets zegt meer over zijn karakter dan zijn laatste uren. Stilicho zegt zijn lijfwacht te blijven waar ze is en loopt naar zijn executie. Tot het einde was hij een trouwe dienaar van de Theodosiaanse dynastie. Hij had alle middelen om in opstand te komen en hen omver te werpen (zoals zijn vijanden hem al aanwreven), maar koos ervoor dat niet te doen.

53. Ondanks zijn gebreken had Stilicho tenminste een scherp besef van de problemen waarvoor de West-Romeinse regering stond. Voorzichtig als hij was, hield hij het dertien jaar lang op de been. Sinds keizer Constans (r.337-350) had geen regime in het westen zo lang stabiliteit gegarandeerd. Stilicho deed het met minder middelen en met grotere risico’s. Fin.

[Een gastbijdrage van de Gentse historicus Jeroen Wijnendaele, eerder gepubliceerd op Twitter. Meer materiaal van Wijnendaele is daar.]