[Archeologiejournalist Theo Toebosch werkt al enige tijd aan een boek over het Sloveense dorp Kobarid. Hij sluit zijn ogen niet voor oudheidkundige bezienswaardigheden in de omgeving en ging een paar jaar geleden op zoek naar het laat-Romeinse slagveld aan de rivier de Frigidus.]

Het regent een beetje en Zeljko, in het dagelijks leven conservator van het Kobarid Museum, heeft me onder z’n afdakje uitgenodigd. Een Citroën C3 rijdt het terrein op.

“M’n vrouw; ze is naar haar familie in Vipava geweest.”

“Toevallig, daar wil ik later deze week ook nog naartoe.”

“Aha, Ad Frigidum!”

Zeljko kent zijn klassieken, hij weet dat in 394 in een vlakte in de buurt een grote veldslag is geweest.

Zelf had ik me pas twee dagen voor vertrek naar Slovenië een beetje verdiept in de Slag bij de Frigidus, de “koude rivier”. Historicus Jona Lendering wist dat ik zou gaan en hij vroeg of ik voor zijn Livius-website foto’s wilde maken van de plek waar de slag zich zou hebben afgespeeld. Via Wikipedia kwam ik er achter dat in een vallei bij Vipava, zo’n zeventig kilometer ten zuidoosten van Kobarid, Theodosius, de keizer van het Oost-Romeinse Rijk, en Eugenius, de keizer van het West-Romeinse Rijk, met elkaar slaags waren geraakt. Theodosius zou in die slag het christendom de beslissende overwinning hebben gebracht.

Ajdovščina

Drie dagen na mijn gesprekje met Zeljko moet ik naar een archief in Nova Gorica. Vanaf daar is het nog maar een half uurtje verder rijden naar Vipava en omstreken. Na mijn bezoek aan het archief besluit ik op weg naar Vipava eerst Ajdovščina te bezoeken. Dit stadje met amper zevenduizend inwoners herbergt de resten van een Romeins fort uit de derde en vierde eeuw. Het maakte deel uit van de Claustra Alpia Iuliarum, een verdedigingssysteem tussen de Romeinse provincies Pannonia en Italia. Het zou zo maar kunnen dat Eugenius het fort heeft gebruikt om een deel van zijn troepen onder te brengen. Op internet heb ik gezien dat grote delen van de muur van het fort, inclusief torens, nog bewaard zijn gebleven en dat feit alleen is reden genoeg om een kijkje te nemen.

Binnenrijden gebeurt via een industrieterrein, een bordje “Rimska utrdba Castra” wijst naar links, maar daar mag ik met de auto niet in, in een flits zie ik wel al een toren en dus besluit ik de auto op het plein om de hoek te parkeren.

Teruglopend komen we uit bij een stevige ronde toren die inderdaad eens deel heeft uitgemaakt van het fort. Maar van een lange muur en nog meer torens geen spoor. Ik schiet een vrouw aan. Hoewel ik intussen bij veel Slovenen complimenten heb gekregen voor mijn uitspraak van het zinnetje “Slabo govorim slovensko” (“Ik spreek slecht Sloveens”) reikt mijn kennis van de taal niet ver genoeg om de vrouw duidelijk te maken wat ik zoek. Ik probeer het in het Italiaans, maar ook dat werkt niet. Ook anderen kunnen me niet verder helpen. En dus gaan we maar terug naar de auto.

Op het plein is een café met een jonge ober en die spreekt gelukkig goed Engels. Tuurlijk weet hij waar de resten zijn en hij wijst naar een poortje achter zich. Eenmaal door het poortje herken ik de muur en de toren van de foto op internet. Alleen jammer dat er net een feesttent staat die verhindert om een mooie overzichtsfoto te maken.

Vipava

Toch tevreden stappen we weer in de auto, op weg naar Vipava. Al in de zeventiende eeuw is er een bron die zegt dat de rivier de Frigidus, waar de strijd zijn naam aan heeft te danken, “nu” de Vipava wordt genoemd.  Om het een beetje verwarrend te maken stroomt de Vipava echter niet door het stadje Vipava. Er is daar wel een rivier, maar een groot bord bij de brug maakt duidelijk dat hier de Bela stroomt, hoewel vandaag van stromen weinig sprake is, want de gehele bedding is droog. De rivier de Vipava stroomt iets verderop; wel dermate in de buurt dat het niet vreemd is dat de slag naar de rivier is genoemd.

Twee kilometer ten noordwesten van Vipava, tussen de plaatsjes Zemono, Vrhpolje en Duplje ligt de vlakte die volgens de Duitse oudhistoricus Otto Seeck en de Oostenrijkse officier en antieke veldslagendeskundige Georg Veith in 394 het strijdtoneel is geweest. Hun theorie dateert uit 1913.

Christenen versus heidenen?

Het tweetal beschouwde de strijd als een laatste strijd tussen christendom en heidendom. Ze baseerden zich daarbij op de antieke bronnen die schreven dat Arbogast, de veldheer van Eugenius, een reusachtig beeld van Jupiter bij het slagveld had laten oprichten en had gedreigd de kerken in stallen te veranderen.

Het is warm, mijn hoofd zit nog vol van het archiefbezoek en dus neem ik snel een foto en doe verder geen moeite om me proberen voor te stellen hoe de slag zich hier op 5 en 6 september heeft afgespeeld.

Achteraf lees ik dat Theodosius in mei 394 met een grote troepenmacht uit Constantinopel was vertrokken. Onder de soldaten was een groot contigent Visigoten onder leiding van Alarik, die zich als huurlingen bij Theodosius hadden aangesloten. Arbogast en Eugenius besloten om de Julische Alpen niet te verdedigen en de strijd af te wachten in een erachter gelegen vlakte. Toen Theodosius met zijn voorhoede door de bergen was getrokken en de vijand opgesteld zag staan, aarzelde hij geen moment en viel aan. Zonder succes. In een dag strijd verloor hij tienduizend van zijn Visigoten. Eugenius dacht al gewonnen te hebben en sloeg aan het feestvieren.

Maar na een nacht bidden besloot Theodosius een nieuwe poging te wagen. Volgens de overlevering stak er uit het oosten een storm op die de pijlen en lansen van de troepen van Eugenius terugblies. De troepen van Eugenius raakten in paniek en sloegen op de vlucht. Eugenius zelf werd gevangen genomen en onthoofd; Arbogast wist te ontkomen, maar hij pleegde een paar dagen later zelfmoord. De westelijke provincies sloten zich aan bij Theodosius en het Romeinse rijk was weer verenigd. Voor de laatste keer, want vier maanden later overleed Theodosius en werd het rijk weer verdeeld onder zijn zonen Honorius en Arcadius.

Storm?

Seeck en Veith namen de verhalen over de storm serieus. In hun artikel meldden ze dat er in het gebied nog regelmatig zo’n zware storm opstak. De Bora noemden de lokale bewoners de wind. Ze vertelden Seeck en Veith ook dat de wind zo sterk was dat hij complete treinen had laten ontsporen.

Moderne historici als Alan Cameron beschouwen de strijd niet langer als een religieuze strijd, maar als een strijd om de macht. De “spindoctors” van Theodosius hebben er voor gezorgd dat antieke auteurs Arbogast en Eugenius als heidenen hebben afgeschilderd.

Locatie

Ook over de precieze locatie van de strijd is geen overeenstemming. De Sloveense oudhistoricus en numismaticus Andrej Štekar zegt dat in de vlakte bij Zemono geen enkel archeologisch bewijs voor een grote veldslag is gevonden. Zelf denkt hij dat Eugenius de strijd is aangegaan tussen de een kleine tien kilometer noordoostelijker gelegen dorpen Col en Sanabor, waar ook de Romeinse weg liep die Aquileia verbond met Emona (Ljubljana). Hier is ook een engte die het Eugenius mogelijk maakte om Theodosius de toegang tot de laagvlakte achter de Julische Alpen te blokkeren.

Volgens Štekar mislukte de eerste aanval van Theodosius, omdat toen alleen zijn voorhoede door de pas was en hij op dat moment nog over te weinig manschappen voor de aanval beschikte. Resten van wachtposten uit de Eerste Wereldoorlog tonen volgens de Sloveense onderzoeker de militairtactische betekenis van het gebied, maar ook hij kan (vooralsnog?) geen archeologische bewijzen geven.

Modern Nachleben

Op een heuvel bij Vrhpolje staat een kruis in de vorm van een T. In 1994 heeft de lokale bevolking het kruis geplaatst om de slag in de naburige vallei te gedenken. Dat gebeurde drie jaar na de onafhankelijkheid van Slovenië; toen het land nog bij Joegoslavië hoorde, was godsdienst niet verboden, maar uitingen ervan werden niet gestimuleerd. Misschien heeft Theodosius vanaf deze heuvel de strijd gevolgd en er de avond voor zijn overwinning hebben gebeden.

In 2010 is in de vallei een re-enactment van de strijd georganiseerd.

[Een gastbijdrage van archeologiejournalist Theo Toebosch. Dit stukje verscheen oorspronkelijk op zijn eigen, helaas ter ziele gegane blog maar was aardig genoeg om te bewaren.]