D
e Latijnse naam van Leiden is Lugdunum Batavorum, “het Lugdunum der Bataven”. Je hoeft geen Latijn te hebben gestudeerd om te weten dat dit onzin is. De stad lag in het grensgebied van twee andere antieke stammen: ten zuiden van de Oude Rijn woonden de Cananefaten, wier hoofdstad lag bij Voorburg, en ten noorden van de Rijn woonden de Kleine Friezen, die als voornaamste centrum een heiligdom hadden in de Velserbroek. Als u dat laatste nog niet wist, hoeft u zich niet te schamen, want de vondsten uit deze antieke cultusplaats zijn nog nauwelijks gepubliceerd. Waar het me nu om gaat is dat u allang weet dat er geen Bataven woonden in Zuid-Holland. Die woonden immers in het grote rivierengebied. Hun hoofdstad was Nijmegen.
Verzinsel
Lugdunum Batavorum is een verzinsel uit de zestiende eeuw. De mensen in onze contreien hadden ruzie met buitenlandse machten. Eerst vocht Gelre tegen Bourgondië. Later vocht de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tegen de Spaanse koning. Zowel de Geldersen als (later) de Hollandse opstandelingen ontwaarden een parallel tussen hun eigen conflict en de opstand van de Bataven tegen de Romeinen. Op historische landkaarten werd het gebied van de Bataven daarom wat vergroot, zodat het grenzen kreeg die ruwweg leken op die van de Republiek. Zo werd Zuid-Holland met terugwerkende kracht Bataafs.
De naam Lugdunum was een oude bekende. Het woord staat vermeld op de zogenaamde Peutinger Landkaart, een middeleeuwse kopie van een Romeinse wegenkaart. De nederzetting lag niet ver van de monding van de Rijn, dus het was niet zo’n vreemde gedachte dat het ging om Leiden.
Wie het precies wil weten: de antieke naam voor Leiden was Matilo. De huidige naam, Leiden dus, komt van Leithon en dat is weer afgeleid van leede, “waterloop”. Het antieke Lugdunum heet momenteel Katwijk. Het is iets complexer dan ik het hier presenteer, maar dat is iets voor een andere gelegenheid.
Doet dat ertoe?
Is dit ondertussen erg? Nee natuurlijk. Wat echter wél erg is, is dat professionele oudheidkundigen de naam Lugdunum Batavorum blijven gebruiken. Het plaatje hiernaast is afkomstig uit een recente historische atlas, die de pretentie heeft nog een generatie dé standaard te zijn. Zonder veel moeite zijn er nog acht voorbeelden aan te wijzen waar de kaartenmakers identificaties uit de zeventiende eeuw hebben gebruikt. Blijkbaar was het ze teveel moeite om even met een archeoloog te bellen en te informeren naar de laatste paleogeografische inzichten.
En dat is wél erg. Iedereen die de middelbare school heeft afgemaakt, kan weten dat de Bataven niet woonden in Leiden. Iedereen kan concluderen dat academici rommel verkopen. Het zijn dit soort op zich niet ernstige maar voor iedereen zichtbare stommiteiten die maken dat de wetenschap draagvlak aan het verliezen is.
“Is dit ondertussen erg? Nee natuurlijk. Wat daarentegen wél erg is…..”
Buiten mijn klaslokaal mogen mijn leerlingen zeggen dat hun gewicht zoveel kilogram is, erbinnen en tijdens mijn les beslist niet. Dat is namelijk wel degelijk erg.
Een natuurkundeboek dat zo’n fout maakt wordt gegarandeerd afgekeurd.
Het is niet zeker of Lugduno Katwijk is of de Brittenburg en de oude Romeinse vlootbasis vóór de kust. Het enige dat met zekerheid gezegd kan worden naar aanleiding van de gevelsteen met de Severische inscriptie is dat Leiden, of althans het kleine fort aldaar met de vicus, Matilo heette. Voor de rest weten we niet met zekerheid welke namen Valkenburg of zelfs maar katwijk hadden.
Je hebt gelijk, al denk ik dat de combinatie van de naam “Praetorium Agrippinae” in combinatie met de dendro-datering uit Valkenburg wel verrotte aannemelijk maakt. Waarna Lugdunum=Katwijk ook heel aannemelijk is. Maar je hebt gelijk dat er ruimte is voor twijfel. Ik meen dat Matilo, Fectio, Forum Hadriani, Noviomagus en Carvo de enige geheel zekere identificaties zijn. Misschien ook Nigrum Pullum?
Wat ook erg is is dat op dit kaartje de “Cannenenfates” ergens in Noord-Holland gepositioneerd worden, de Frisii Minores spelen blijkbaar geen rol in dit hele verhaal. Ben het eens met Vrielink: identificatie van Lugduno met Katwijk is tot nu toe niet aantoonbaar gemaakt. Of de Brittenburg een fort was of een ommuurde nederzetting/havenstad is ook niet duidelijk. Bij mijn weten zijn er in de Brittenburg nimmer vondsten gedaan die op een militaire aanwezigheid duiden. Verder meende ik dat van het fort/de forten van Velsen toch ook een Romeinse naam bekend was?
Dat Velsen = Flevum is heel aannemelijk, maar niet bewezen. Lugdunum = Katwijk heeft in elk geval nog als voordeel dat Matilo = Leiden zeker is en dat Praetorium Agrippinae = Valkenburg uiterst aannemelijk is, waarna Lugdunum = Katwijk eveneens redelijk aannemelijk wordt – we hebben immers geen alternatief.
Het kaartje bevat overigens, afgezien van Lugdunum Batavorum en de Cananefaten, nog zeven fouten. Ga ik nog even bloggen, bedenk ik nu.
Het kaartje is niet goed. De rivierlopen zijn te veel die van nu. Maar daar hebben meer oudheidkundige publicaties last van.
Ook in de Rand van het Rijk staan series overzichts en detailkaartjes waar bijvoorbeeld het Lippe label (inclusief kamp en slagveldlocaties) op de plaats van de Emscher staat, en waar de bovenlopen van Maas en Moezel niet zo stromen als ze stromen. Om maar wat te noemen.