Joris Luyendijk had gisteren een aardige column (hier) waarin hij schrijft dat
hoe meer je van de financiële sector begrijpt, hoe beter je doorkrijgt dat het echt niet alleen de banken waren die er een puinhoop van hebben gemaakt.
Vervolgens legt hij uit dat veel mensen met hun hypotheek enorme risico’s hebben genomen en dat het niet aangaat de bankiers de schuld te geven van dat roekeloze gedrag. Als de mensen beter hadden begrepen wat ze deden, zouden we nu aanzienlijk minder problemen hebben.
Ik denk dat Luyendijk zich vergist. Al die mensen begrepen heel goed wat ze deden. Ik durf dat met enige stelligheid te beweren omdat de alleronhandigste zakenman van Nederland – ik dus – het wel begreep. Bladerend door mijn schrijfsels zie ik dat ik in 1999, 2002 en 2005 heb gewezen op de hypotheekbubbel. Als zelfs ik begreep dat het niet klopte, wist iedereen het. De vraag is dus: waarom deden mensen het toch?
Omdat het dom was het niet te doen.
Icesave is een mooi voorbeeld. Mijn schooltje heeft ook een leuke aanbieding gehad maar omdat bij de eerste tien Google-hits al vier waarschuwingen zaten, deden we het niet. Dom dom dom, want je kon gewoon een hoge rente opstrijken omdat, wanneer de voorspelde problemen zich eenmaal openbaarden, de overheid je tegoeden garandeerde. Ik denk dat alle spaarders bij Icesave wisten dat ze geen enkel risico namen: de irreële winst was voor hen en de verliezen konden ze doorschuiven naar de gemeenschap. Je zou een dief zijn van je eigen portemonnee als je het niet deed.
En dus deed je het.
Het neoliberalisme biedt mensen de vrijheid het persoonlijke belang na te streven. Een sympathiek idee, maar in het voorbeeld hierboven zie je dat het gevaar bestaat dat het gemeenschapsbelang eronder lijdt. Dat risico is de laatste jaren steeds genegeerd. De Grieken namen de vrijheid verder te gaan met belastingontduiking. De Amerikanen namen de vrijheid zich in een paar oorlogen te storten. De Italianen namen de vrijheid een misdadiger te kiezen als minister-president. De Fransen namen de vrijheid zich irreële pensioenrechten toe te kennen. De Nederlanders namen de vrijheid hun schulden op te laten lopen. We hebben allemaal de vrijheid gekregen en gebruikt om onze ondeugden uit te leven. We zijn allemaal zo bezig geweest met ons eigenbelang, dat we het groepsbelang negeerden en schaadden – en daarmee onszelf.
Het zou de klassieke liberale denkers niet hebben verrast. Zij onderkenden de mogelijkheid dat al te vrij nagestreefd eigenbelang de gemeenschap kon benadelen, maar meenden dat mensen intelligent genoeg waren om het nooit gierend uit de klauwen te laten lopen (“welbegrepen eigenbelang”). Dat dit denkbeeld van elke werkelijkheidszin is gespeend, is eerst bewezen door de speltheorie en inmiddels dus ook empirisch bevestigd.
Het hoge woord moet er maar uit: de terecht geprezen vrijheid is niet altijd een goede zaak. Je hoeft geen communist of cynicus te zijn om te overwegen dat mensen simpelweg niet intelligent genoeg, of te egoïstisch, zijn om te leven naar het sympathieke principe dat “jouw vrijheid om met je armen te zwaaien eindigt bij mijn neus”. De liberalen hebben een veel te optimistisch, een veel te naïef mensbeeld.
Ah, ik ben het een keertje oneens.
1. Zoals ik Luyendijk begrijp probeert hij niet zozeer de schuld af te wentelen van de banken:
“het rustgevende idee dat enkel banken schuld hebben”
Let op het woordje enkel. Hij probeert duidelijk te maken dat de hypotheeknemers wel degelijk ook schuld hebben. Dat spreek jij niet tegen.
“Als de mensen beter hadden begrepen wat ze deden,”
Dat zegt Luyendijk nou net niet, al kan ik gegeven de wat ongelukkige inleiding goed begrijpen hoe je hier bij komt. Hij schrijft echter ook:
“waarvan je wist dat je die nooit zal kunnen aflossen”
Dat wist men inderdaad wel degelijk. Hoewel ik 8 000 km verderop zit wist ik het ook. Ik heb een goede vriend van me keer op keer voorgehouden voorzichtig te zijn met al die ingewikkelde constructies. Er was er één waarbij je een hoop geld kreeg, maar na 30 jaar nog geen eigenaar was omdat je niets afloste.
Luyendijk vergist zich niet.
“Omdat het dom was het niet te doen.”
Dit wil ik graag in je voordeel uitleggen, want letterlijk genomen klopt dit niet. Veel mensen begingen een klassieke fout, maar al te bekend uit de psychologie: ze prefereerden voordeel op korte termijn en maakten zich niet druk om nadeel op lange termijn. Icesave is geen typerend voordeel, doodeenvoudig omdat het een eenvoudig geval was en ook de Nederlandse regering heel fijn de schuld en de financiële schade door kon schuiven naar elders.
Dat zal met de hypotheekschulden, momenteel het grootste probleem in Nederland, niet kunnen gebeuren. Als het mis gaat, wat ik niet hoop maar wel vrees, krijgen we een Scheringa scenario op nog veel grotere schaal.
“het gemeenschapsbelang eronder lijdt”
Probleem met deze uitspraak is dat het onmogelijk is om objectief vast te stellen wat het gemeenschapsbelang is.
“gebruikt om onze ondeugden uit te leven”
Kijk en daarom ben ik geen christen. Je gebruikt hier ethiek om een in wezen wetenschappelijk probleem te analyseren. Punt is alleen dat je bij die analyse zowel psychologie als economie moet toepassen. Je spreekt jezelf daarbij tegen door eerst te stellen “dat het dom was het niet te doen”, wat veronderstelt dat mensen goed in staat zijn berekeningen op langere termijn te maken. Daarna stel je met “niet intelligent genoeg …..” dat ze dat niet kunnen.
Met je eindconclusie ben ik het wel eens, maar om andere redenen. Het goede nieuws is dat Rutte bereid is gebleken zijn neo-liberale principes opzij te schuiven. Zie de laatste nationalisering. Dat is ook ongeveer het enige compliment dat ik voor zijn regering over heb. Het slechte nieuws is dat de financiële sector nauwelijks gereorganiseerd is en de kans op herhaling levensgroot blijft.
In deze ben ik marxist. Wil je dit soort toestanden voorkomen dan moet je de boel zo proberen te regelen dat mensen (in dit geval bankiers en klanten) er geen belang op korte termijn bij hebben. Met vrijheid heeft dat niet zoveel te maken, tenzij je het libertarische = krankzinnige standpunt aanhangt dat verkeersregels ook een beperking van je vrijheid zijn.