Donald O’Reilly’s The Lost Legion Rediscovered is een curieus boek. De auteur, een gepensioneerde geschiedenisleraar, probeert de avonturen te reconstrueren van het Thebaans legioen, een eenheid uit het Romeinse leger die in 383 wordt genoemd door bisschop Eucherius van Lyon. Deze vertelt over christelijke soldaten die hadden geweigerd een bevel op te volgen dat ze immoreel achtten. Ze zouden daarom bij het huidige St Maurice-en-Valais in Zwitserland zijn gedood.

De “smoking gun” in Eucherius’ betoog is dat dit zou zijn gebeurd ten tijde van Maximianus, en dat deze de rang had van caesar. Dit zou voldoende moeten zijn om het verhaal terzijde te schuiven, aangezien Maximianus regeerde van 285 tot 305 en de (hogere) rang had van augustus. Eucherius heeft het over een gebeurtenis van een eeuw daarvoor en lijkt zich te vergissen. O’Reilly ziet dat anders – en ik denk dat hij op dit punt gelijk kan hebben: als Eucherius het had verzonnen, zou hij zijn schurk wel hebben voorzien van de rang waaronder hij bekend is geworden. Dat hij Maximianus desondanks aanduidt als caesar, een titel die deze heerser alleen in de winter van 285/286 heeft gedragen, opent de mogelijkheid dat Eucherius contemporaine bron heeft benut.

O’Reilly betoogt dat het denkbaar is dat de soldaten in zuidelijk Egypte zijn gerekruteerd door keizer Probus en naar Italië werden gestuurd. Daar belandden ze in een burgeroorlog. Dit was de verwarde tijd van de Gallische boerenopstand die bekendstaat als de Bagaudae (een term die overigens alles kan betekenen), van de usurpatie van Carausius en van de burgeroorlog tussen enerzijds Carinus en Numerianus en anderzijds Diocletianus en Maximianus. O’Reilly meent dat het Thebaans Legioen, dat zou zijn getraind door christelijke officieren, weigerden de Baugaudae te doden.

Their chief offence … was not paying taxes. Killing them would not resolve it.

Deze weigering een bevel uit te voeren dat de soldaten onpraktisch en immoreel achtten, kostte de achterhoede van dit legioen, dat op weg was naar het noordwesten en door Maximianus werd achtervolgd, het leven. De eenheid werd echter niet ontbonden en was de “moeder” van vier Thebaanse eenheden die worden genoemd in de vijfde-eeuwse bron die bekendstaat als de Notitia Dignitatum.

Ik heb wat moeite het verhaal te geloven. De late derde eeuw is een notoir lastig onderwerp en O’Reilly moet zich bezighouden met een veelvoud aan onderwerpen: de neergang van het heidendom, burgeroorlogen, de crisis van de derde eeuw, slavenopstanden, christelijke waarden. Hij moet gebruik maken van munten, van papyri, van vrij onbekende Koptische en Aramese teksten, van beschadigde inscripties. Desondanks heeft hij een spannend boek geschreven dat in elk geval bewijst dat het denkbaar is dat de christenen in een pas gelichte eenheid zijn gedood in de westelijke Alpen.

Denkbaar. Maar dat wil nog niet zeggen dat het werkelijk zo is gegaan. O’Reilly biedt alleen een mogelijk scenario, geen feitenrelaas. Helaas maakt hij ook nogal veel herkenbare fouten, zoals het onkritische gebruik van de Historia Augusta. Een zeer aanzienlijk deel van zijn betoog rust zodoende op zeer wankele funderingen.

Dit negatieve oordeel doet echter geen recht aan het boek. O’Reilly is in feite geïnteresseerd in iets veel belangrijkers dan de geschiedkundige details. Beschaafde mensen hebben respect voor mensenlevens en dat betekent dat elk beschaafd mens aan zijn humaniteit verplicht is geweld te de-escaleren. O’Reilly pleit daarbij niet voor pacifisme, maar voor professioneel militarisme. De beste soldaten zijn niet degenen die kritiekloos bevelen opvolgen, maar degenen die nadenken. De soldaten van O’Reilly’s Thebaans Legioen zijn een voorbeeld – ongeacht of ze feitelijk hebben bestaan.