Een van de oudste teksten over de antieke democratie is een Sumerisch verhaal over koning Gilgamesj, die ten oorlog wil trekken maar door het ene representatieve orgaan wordt tegengehouden en daarom een ander orgaan om toestemming vraagt. Hij komt ermee weg, trekt ten strijde, overwint en lijkt vervolgens geen lastige vragen meer te hebben gehad. Het is een probleem voor elke democratie: de succesvolle of de charismatische leider die de procedures naar zijn hand kan zetten.

Persoonlijke invloed is geen misdrijf maar te veel persoonlijke invloed kan het systeem beschadigen, zelfs als de persoon in kwestie het beste met de mensheid voort heeft. Een goed-functionerende democratie kan daarmee omgaan, maar democratieën functioneren niet altijd goed. Het antieke Syracuse is een voorbeeld van een democratie die verschillende keren plaats maakte voor de alleenheerschappij van een succesvolle generaal.

Wat kun je als democraat doen om te verhinderen dat een op zich welwillende, charismatische leider zijns ondanks het systeem vernietigt? De doodstraf of ballingschap zijn als tegenmaatregel nogal drastisch, temeer omdat – zoals gezegd – persoonlijke invloed geen misdrijf is. De democraten van Syracuse en Athene wisten een oplossing die we zouden kunnen aanduiden als “ballingschap light”: het ostracisme ofwel schervengericht.

In Athene werd eerst aan de Volksvergadering gevraagd of er behoefte was aan een ostracisme. Indien er een meerderheid voor was, kwam men later opnieuw samen en dan kreeg elke kiesgerechtigde een scherf (een goedkoop schrijfmateriaal) waarop hij de naam mocht schrijven van iemand die hij beschouwde als in potentie gevaarlijk. De “winnaar” diende voor tien jaar de stad te verlaten, maar bleef gelden als burger, verloor zijn bezittingen niet en kon worden teruggeroepen.

In Syracuse gebruikte men boombladeren als schrijfmateriaal en we horen ook over dit gebruik in steden als Argos, Kyrene, Megara en Milete. De scherf hierboven is te zien in het Atheense Agoramuseum.

[Dit was de 197e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]