Ik schreef twee weken geleden dat wie schrijft over het verleden van Griekenland, zich al snel gedwongen ziet zich te concentreren op Athene en Sparta. Athene, omdat daarover de meeste bronnen zijn; Sparta omdat het als Athenes aartsrivaal opduikt in diezelfde bronnen. Wat ook een rol moet spelen, is dat die twee steden liggen binnen de grenzen van het huidige Griekenland.

Het probleem is: wie de bronnen als leidraad neemt, is geen historicus, maar vat de bronnen samen. Dit is geen kritiek op het handboek waarop ik ’s donderdags pleeg te bloggen, Een kennismaking met de oude wereld van De Blois en Van der Spek. Of beter: het is wel een kritische constatering, maar ik weet niet hoe het beter zou kunnen. Ik ben deze reeks gaan schrijven omdat ik intellectueel verkeer in een impasse en ik schrijf dus niet omdat ik het allemaal wél weet. Los daarvan: handboeken zijn bedoeld om gehakt van te maken bij de bijbehorende werkcolleges. Desondanks is het aardig om, na Kyrene, ook een andere stad te behandelen waarvoor doorgaans weinig aandacht is: Syracuse, de belangrijkste stad op Sicilië. Voor u verder gaat: een handig landkaartje is hier.

Kolonisatie en tyrannie

Als we de Atheense geschiedschrijver Thoukydides mogen geloven, waren de eerste Grieken die zich op Sicilië vestigden afkomstig uit Chalkis op Euboea. In 734 v.Chr. zouden zij Naxos hebben gesticht op een schiereiland aan de voet van de Etna. In het volgende jaar stichtte een Korinthiër genaamd Archias de stad Syracuse.

Vaak waren Griekse kolonies aristocratische projecten, ontstaan doordat de Griekse adel een plek zocht om haar aloude levenswijze te vervolgen in een tijd waarin nouveaux riches politiek invloedrijker werden. Misschien past ook Syracuse in dit patroon.

Maar wat stichtte – aristocraat of niet – deze Archias? Ik heb al eens eerder verteld dat kolonisatie een lastig begrip is en dat chronologie niet altijd is wat het lijkt. Wat bedoelde Thoukydides met “zich vestigen”? Verwijst dat naar het eerste handelscontact? Naar een buitenpost? Naar een echte stad? Misschien valt de eerste optie af. Het oudste tot nu toe bekende bouwwerk (een tempel in Ionische stijl) is geïdentificeerd onder het huidige gemeentehuis en lijkt te dateren uit de late achtste eeuw. Dat suggereert een zekere duurzaamheid.

In elk geval: Syracuse groeide al snel uit tot een flinke stad. De kern lag op een eiland dat Ortygia heet. Kolonies begonnen wel vaker op eilanden voor de kust. Op het eiland was een zoetwaterbron, Arethousa, en even verderop verrees een grote tempel voor Apollo. Vanaf het eiland viel de inheemse bevolking te onderwerpen. Ze werd gereduceerd tot een vorm van horigheid.

De groei van Syracuse

Op de stadsuitbreiding naar het vasteland volgden eigen koloniën: Akrai (663), Kasmenai (643), Kamarina (598) en Morgantine (rond 560) waren landbouwnederzettingen op de vruchtbare kustvlakten. De welvaart van Syracuse nam toe en dat betekende dat de oude landeigenaren, de gamoroi, nu te maken krijgen met nouveaux riches. Het was allemaal niet zo bijzonder. Overal in de Griekse wereld nam de welvaart toe, overal waren mannen die zich een wapenrusting konden veroorloven en niet alleen wilden vechten in oorlogen, maar ook wilden beslissen over oorlog en vrede. Ze eisten inspraak en dat leidde tot spanning. Eén aristocratische familie vertrok in ballingschap en stichtte Himera.

Zoals ik al eens vertelde, leidden deze spanningen meestal tot een tyrannie. Sicilië was geen uitzondering. Zo was daar Hippokrates van Gela, die met zijn huurlingen het grote delen van het eiland veroverde. Toen hij in 491/490 overleed, volgde zijn adjudant Gelon hem op – en voegde Syracuse toe. Met steun van de volksvergadering en de lijfeigenen verdreef hij de gamoroi. Heer en meester van Gela en Syracuse, de Syracusaanse koloniën, Naxos en Leontinoi alsmede enkele inheemse stadjes, was hij een van de machtigste mannen in de Griekse wereld. Syracuse deed niet onder voor Sparta, Milete, Athene, Korinthe, Kyrene of Thebe.

Oorlog

Kort voor 480 v.Chr. raakte Syracuse in conflict met Karthago. We kennen de Karthaagse afwegingen niet, maar het is denkbaar dat men Gelon en zijn bondgenoot Theron van Akragas te machtig vond. Toen laatstgenoemde Himera veroverde, intervenieerde de Punische stad. Misschien gokte men erop dat Syracuse in het jaar van Xerxes’ invasie van Griekenland geen steun uit het moederland zou krijgen. Theron en Gelon versloegen de Karthagers in de slag bij Himera. Syracuse herdacht de overwinning met de bouw van een tempel voor Athena. Die is er nog altijd, al is het heiligdom nu in gebruik als kathedraal.

Gelon overleed in 478 en werd opgevolgd door zijn broer Hieron. Ook hij was militaire succesvol. Rond 474 versloeg hij de Etrusken bij Kyme. Zijn hof gold als een van de voornaamste centra van de Griekse cultuur. Tot de bezoekers behoorden de dichters Pindaros, Bakchylides en Simonides. Uit Sicilië kwamen Sofron en Epicharmos, en de redenaar Korax. Het in deze jaren gebouwde theater diende voor toneelstukken van onder meer Aischylos, wiens Perzen in Syracuse in première ging. De stad presenteerde zich als hét bolwerk van de Griekse in het westen, dat weerstand had geboden tegen de Karthagers en de Etrusken. Athene deed hetzelfde: de Delische Zeebond hield de Perzen op afstand.

Hieron vestigde graag nieuwe burgers in Syracuse. Dat hield de oppositie verdeeld. Desondanks wist de bevolking zich te verenigen. Toen Hieron overleed, wilde zijn broer hem opvolgen, maar de stad gaf hem te verstaan dat hij kon vertrekken. Vanaf nu was Syracuse een democratie. De stad demobiliseerde Hierons soldaten, stond ballingen toe terug te keren en merkte vervolgens dat ze te zwak was om te verhinderen dat de ooit onderworpen steden hun zelfstandigheid opeisten.

[Wordt vanmiddag vervolgd]