Ik houd van havensteden. Rotterdam, Antwerpen, Napels, Palermo: het is er altijd een drukte van belang. Het leeft. Ik kan er uitstekend mee leven dat antieke monumenten in die steden wat stiefmoederlijk zijn bedeeld. Toen ik twee weken geleden in Pula aankwam, waren mijn verwachtingen als oudheidkundige dan ook niet al te hoog gespannen, mede omdat het museum momenteel wordt verbouwd. Het amfitheater (met een leuke expositieruimte in de kelder) bleek echter alleszins de moeite waard, er waren drie Romeinse stadspoorten, ergens lag een puntgaaf bewaard mozaïek en in de tempel van keizer Augustus was een lapidarium ingericht, een tentoonstelling van Romeinse inscripties en stenen sculptuur. Kortom, ik kon in Pula mijn professionele hart ophalen en dan heb ik het nog niet over het ontspannen stadscentrum.

In het lapidarium viel mijn oog op het bovenstaande reliëf, dat ooit deel heeft uitgemaakt van een sarcofaag uit de vroege derde eeuw na Chr. Zonder mezelf nu beter te willen voordoen dan ik ben: ik herkende het meteen. Het stelt de slag bij Marathon voor.

Het is de drie-dimensionele weergave van wat ooit een twee-dimensionele weergave was: een muurschildering in de Stoa Poikile, “de beschilderde portico”, in Athene. (Dit is de plek waaraan de filosofische school der Stoicijnen haar naam heeft te danken, maar dat terzijde.)

Daar waren afbeeldingen van vier voor de Atheners belangrijke veldslagen, inclusief een weergave van het gevecht met een Perzische overmacht dat in de late zomer van 490 v.Chr. plaatsvond bij Marathon. De Griekse auteur Pausanias biedt een beschrijving van die schildering. Die is verloren maar dankzij de beschrijving herkennen we een reliëf in het museum van het noord-Italiaanse stadje Brescia. Daaruit kunnen we afleiden dat de cavalerie aan de strijd heeft deelgenomen – iets wat de voornaamste bron, Herodotos, niet vermeldt.

Dit is dus hoe het oudste monument voor de slag bij Marathon eruitzag. Het schip aan de rechterzijde keert terug in het reliëf uit Pula – en daarvan herkende ik het. Er zijn ook redelijk wat verschillen en ik weet niet of het volledig bewaarde reliëf uit Brescia of het incomplete reliëf uit Pula het Atheense origineel beter weergeeft.

Dit is de vrijheid die kunstenaars destijds namen. We hebben uit de klassieke letteren wel meer beschrijvingen van beroemde Griekse schilderijen en uit Pompeii kennen we wandschilderingen waarop die doeken zijn afgebeeld. De kunstenaars namen aanzienlijke vrijheden ten opzichte van het origineel, die soms lijken te zijn ingegeven door de plaats van de wandschildering in een kamer. Door van het voorbeeld af te wijken kon je twee personen op tegenover elkaar staande muren elkaar laten aankijken: dat soort werk. Ik zie deze specifieke verklaring weliswaar niet zo snel relevant zijn voor de twee reliëfs van de slag bij Marathon, maar het staat buiten kijf dat kunstenaars zich niet verplicht voelden trouw te zijn aan een origineel.

Er is nog iets wonderlijks aan de hand. Deze twee reliëfs zijn sarcofagen. De afbeeldingen op die antieke grafkisten zijn vaak uit te leggen als illustraties van het type “overwinning op de dood”. Blijkbaar was het mogelijk een historische gebeurtenis – de Atheners verslaan een overmacht – eveneens zo te interpreteren. Ik beken dat ik toch vreemd zou opkijken als ik de onderstaande foto zou zien afgebeeld op een grafsteen.

[Dit was de 242e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]