De Blois en Van der Spek vertellen in hun handboek Een kennismaking met de oude wereld het standaardverhaal over keizer Augustus. Die heette, zoals we vorige week zagen, oorspronkelijk Gaius Octavius, was door Julius Caesar geadopteerd en noemde zich sindsdien eveneens Gaius Julius Caesar. Om ze te onderscheiden, noemen oudheidkundigen de jongste van het tweetal meestal Octavianus, een naam die hij vanzelfsprekend nooit heeft gedragen. De magische naam “Julius Caesar” was de sleutel tot zijn succes.

Plus de meedogenloosheid waarmee hij diverse burgeroorlogen ontketende.

Koning, of zoiets

Na afloop van de laatste burgeroorlog, waarin hij zijn rivaal Marcus Antonius en diens geliefde Kleopatra VII versloeg, stond Octavianus voor het probleem waar ook Caesar mee had geworsteld: hoe de monarchie te verkopen aan de republikeinse Romeinen?

Net als zijn adoptiefvader dacht Octavianus aan de koningstitel, maar de gebeurtenissen van 15 maart 44 hadden getoond dat dit onaanvaardbaar was. Het dictatorsambt was onacceptabel door het dubieuze optreden van Sulla en Caesar. Aanvankelijk liet Octavianus zich enkele jaren tot consul kiezen, maar die serie bracht de herinnering boven aan Marius.

Uiteindelijk koos hij ervoor zijn macht demonstratief neer te leggen, verklarend tevreden te zijn met de titel van princeps, “eerste burger”, alsmede de eer de republiek te hebben hersteld (27 v.Chr.). De senatoren, die wel begrepen wat werd verwacht, kenden hem als dank de erenaam Augustus toe, een halfreligieuze titel die zoiets wil zeggen als “de verhevene”. Verder aanvaardden ze een machtigingswet waarmee Augustus gouverneur werd van ruim een dozijn provincies, heel toevallig die waar troepen lagen.

De erfenis van Pompeius

Net als Pompeius liet hij de dagelijkse bestuurspraktijk over aan plaatsvervangers en combineerde hij het gouverneurschap met andere ambten, namelijk het consulaat, het volkstribunaat en het hogepriesterschap. Later nam de princeps zelfs genoegen met de bevoegdheden van consul en volkstribuun en zag hij af van de ambten zelf: een idee dat hij had opgedaan in zijn tijd als drieman, toen hij in alles behalve naam dictator was geweest. Met imperium maius overheerste hij andere republikeinse gezagsdragers.

Het was allemaal te verkopen als constitutioneel. Behalve dat het dat niet was. Het is een mooi voorbeeld van Theodor Mommsens visie dat de Romeinen revolutionaire veranderingen verankerden in traditionele bewoordingen.

Wie wist wat?

Hoewel men Augustus meestal aanduidt als Romes eerste keizer, was hij in feite gewoon koning. Ik ken echter geen contemporaine Romeinse bronnen die dit noemen. Rond het jaar 30 na Chr. lijkt Velleius Paterculus, een tijdgenoot dus, niet in de gaten te hebben hoe grondig de verhoudingen waren veranderd. Het is alsof niemand heeft herkend dat Rome een monarchie was geworden. Suetonius citeert wel uit een brief van Augustus’ adoptiefzoon Drusus, die zou hebben overwogen de monarchie af te schaffen, maar we kunnen niet weten of die brief authentiek is.

We hebben simpelweg geen bewijs dat mensen in de gaten hebben gehad dat wat het herstel van de republiek heette, de instelling van een monarchie was. Het mag dan onaannemelijk zijn dat ze het werkelijk niet herkenden, concrete aanwijzingen zijn er niet, althans voor zover ik weet. De Blois en Van der Spek laten zich over deze kwestie niet uit.

Innovaties

In de loop van de veertigjarige regering van Romes eerste keizer vonden diverse ingrijpende veranderingen plaats. Eén daarvan was de keizercultus. Waren de Gracchen vereerd na hun dood en Marius al bij zijn leven, Caesar was onder de goden opgenomen. Daarna had Octavianus zich gepresenteerd als godenzoon, divus filius. De cultus voor de god Augustus zou de logische volgende stap zijn geweest. In de hellenistische Griekse wereld zou niemand ervan hebben opgekeken. Zover durfde Augustus echter niet te gaan, want hij wist dat dit onacceptabel was voor de Romeinse religieuze autoriteiten. Daarom liet hij zijn persoonlijke beschermgod (genius) vereren.

De tweede verandering was de titel “vader des vaderlands”, parens patriae, die hij in 2 v.Chr. aannam. Daarmee suggereerde Augustus dat de Romeinen vielen onder zijn ouderlijke macht: een prachtige manier om te verbergen dat zijn heerschappij onconstitutioneel was. De meest succesvolle dictator is immers degene die de mensen ervan overtuigt dat hij geen dictator is en ze aan zich bindt met een emotionele band.

Propaganda en agressie

Dichters als Vergilius, Ovidius en Horatius presenteerden het nieuwe regime als een terugkeer naar de mythologische Gouden Eeuw, toen de god Saturnus over de wereld had geheerst en de mensheid gelukkig was geweest. Daarom werd een altaar gebouwd voor de Vrede. Zoals veel propaganda was dit hypocriet: Octavianus had immers zelf enkele burgeroorlogen uitgelokt. Bovendien kregen de buurvolken van het Romeinse Rijk het hard te verduren. De veroveringen ten tijde van Augustus waren omvangrijker dan die van Pompeius en Caesar bij elkaar.

Deze aanhoudende agressie was te verwachten: de Romeinen bleven geweld verheerlijken, zoals ze al eeuwen hadden gedaan. Maar er is een nog cynischer verklaring. Aan het begin van Augustus’ bewind waren er zo’n zestig legioenen onder de wapenen, terwijl achtentwintig volstonden voor de rijksverdediging. Daarom stuurde de princeps zijn soldaten uit op gevaarlijke campagnes naar ontoegankelijke gebieden als Jemen, Soedan en Friesland, waar ze zich konden doodvechten.

Le Bohec beschouwt Augustus als de grootste van alle Romeinse generaals. Ik vermeld het maar even. Dat u niet denkt dat oudhistorici zuurbekjes zijn die nooit eens iemand kritiekloos bewonderen.

De Senaat

De voornaamste generaals waren familieleden van Augustus, zoals zijn stiefzoon en opvolger Tiberius, die successen boekte in Armenië en Germanië. Senatoren kwamen aan de oorlogvoering zelden te pas.

De oude senatoriële loopbaan bleef echter bestaan – er werden nieuwe functies  aan toegevoegd, zodat men carrière kon maken in keizerlijke dienst – en vrijwel alle provinciegouverneurs waren afkomstig uit de senatoriële stand, maar de bevoegdheid oorlog te voeren kwam te liggen bij de princeps, die immers gouverneur was van alle provincies met troepen. De senatoren vormden een college van steenrijke, ervaren bestuurders en waren als zodanig onmisbaar, maar politiek waren ze vrijwel monddood. Nu ze gemist konden worden in de stad, vestigden ze zich op het platteland, waar grote landhuizen verrezen.

Brood en spelen

Ook de Volksvergadering had nauwelijks nog betekenis. Zij mocht Augustus’ benoemingen bekrachtigen. Toch had de stedelijke bevolking nog invloed op het beleid. In de beroemde woorden van de dichter Juvenalis (67-ca. 140):

’t Volk dat eens de macht, commando’s, ambten,
consulaten, alles kon verdelen,
int’resseert nog maar een tweetal dingen:
brood en spelen.

Op het eerste gezicht klinkt dat alsof het volk zich in slaap had laten sussen nu de graanvoorziening was gegarandeerd en dagelijks vermaak werd geboden, maar Juvenalis bedoelt méér. Hij geeft de twee belangrijkste banden aan die tussen de vorst en zijn onderdanen bestonden: wee de keizer die de graanvoorziening liet versloffen of niet luisterde als de Romeinen tijdens de spelen met spreekkoren hun wensen kenbaar maakten. De heerser kon zich niet permitteren die verlangens te negeren en het is nauwelijks overdreven te zeggen dat wagenraces en gladiatorengevechten de functie van de Volksvergadering hadden overgenomen.

Volgende week meer.