[Vijfde deel van een serie van zes; het eerste is hier.]

Natuurlijk verzetten de Armeniërs zich. De tegen hen ondernomen operatie hing immers al een kleine kwart eeuw in de lucht en het is niet voor niets dat Talaat Pasha eerst de Armeense dienstplichtigen uit het leger haalde en ontwapende. Zoals al aangegeven bood de bevolking van de oostelijke stad Van weerstand. Cevdet Bey, een zwager van minister van oorlog Enver Pasha, slaagde er niet in de stad in te nemen, wat hem er niet van weerhield het platteland te terroriseren. Uiteindelijk waren het de Russen die Van ontzetten en de macht overnamen in de gebieden rond het Van-meer.

Toen de Ottomaanse legers de Russen terugdreven, vluchtten de Armeniërs met hun bevrijders mee naar Oost-Armenië (d.w.z. het door de Russen beheerste deel van het gebied, de huidige republiek). Wie Van tegenwoordig bezoekt, zal ten zuiden van de citadel een eenzame minaret zien staan en links en rechts nog wat muren. Dat is alles wat resteert van de oude stad.

Hoewel er meer plaatsen waren waar de Armeniërs zich met succes verzetten, en hoewel Ottomaanse bestuurders als Mehmet Celal Bey protesteerden tegen hun instructies, is het totale beeld dramatisch. Wie kans zag, vluchtte de bergen in, trok naar Oost-Armenië of reisde naar Libanon, Egypte of Perzië, waar in steden als Beirut, Cairo, Teheran en Isfahan nog altijd Armeense wijken zijn. Ook Athene bood gastvrijheid.

Een misdrijf van deze omvang kan niet ongezien blijven. Eén getuige was de Arabische nationalist Fa’iz el-Ghusein, afkomstig uit de Hauran ten zuiden van Damascus. Hij was door Ahmet Cemal Pasha, de gouverneur van Syrië, gearresteerd en op transport gezet naar Diyarbakir, waar hij zou worden berecht. Zo legde hij de weg van de Armeense deportatie in omgekeerde richting af en was hij ooggetuige van de verschrikkingen. Zijn bewakers gaven hem redelijk wat ruimte zodat hij zich overal kon laten voorlichten over wat er was gebeurd. In Diyarbakir wist hij te ontsnappen en hij slaagde erin Bombay te bereiken, waar hij nog in 1916 een boekje publiceerde dat al enkele maanden later in het Engels was vertaald: Martyred Armenia.

Dat was niet het eerste bericht. De gebeurtenissen waren al eerder bekend geworden buiten het Ottomaanse Rijk. De New York Times verwees er in de loop van 1915 niet minder dan 145 keer naar. De Amerikaanse ambassadeur, Henry Morganthau Sr., schreef in zijn memoires:

When the Turkish authorities gave the orders for these deportations, they were merely giving the death warrant to a whole race; they understood this well, and in their conversations with me, they made no particular attempt to conceal the fact.

De Entente (Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland) kondigde aan dat zij na de oorlog de Ottomaanse regering persoonlijk verantwoordelijk zou stellen en als oorlogsmisdadigers berechten. Verder deden ze weinig, al hebben Franse oorlogsschepen een rol gespeeld bij de evacuatie van Armeniërs uit het gebied tussen Antiochië en de zee. Deze groep keerde na de Eerste Wereldoorlog terug omdat Antiochië toen behoorde bij het Franse mandaatgebied Syrië, maar is naar Anjar in Libanon verhuisd toen Antiochië weer Turks werd.

Duitsland, een bondgenoot van het Ottomaanse Rijk, was goed op de hoogte van het lot van de oosterse christenen. Een Duitse officier, Armin Wegner, maakte honderden foto’s in Syrië en smokkelde de negatieven, toen de Ottomaanse autoriteiten hem uitwezen, in zijn broekriem naar Berlijn (enkele voorbeelden hier). Protestantse missionarissen sloegen direct alarm, schreven aan de Duitse consul in Mosul over de lijken in de Tigris en noemden de hierboven genoemde Mehmet Reshid “een bloedhond”. De consul schreef de ambassadeur in Constantinopel, die bij Talaat het ontslag eiste van de gouverneur van Diyarbakir – maar vergeefs, al verbood Talaat Reshid wel dat deze de Syrisch-orthodoxen nog zou lastigvallen.

[I.s.m. Piet Hein Dieben; slot volgt]