Een van de boeiendste klassieke auteurs is Appianus van Alexandrië. Om dat te begrijpen even dit: in zijn tijd waren alle historici nog methodisch individualisten, wat wil zeggen dat ze, als ze oorzaken zochten, alleen wezen op individuen. In zijn analyse van het uitbreken van de Romeinse burgeroorlogen kijkt Appianus echter verder: hij begreep dat er bovenindividuele factoren waren, die wij zouden aanduiden als werkloosheid, agrarische crises en schuldenproblematiek. Ik blogde er al eens over. In de zin dat hij zijn tijd een eeuw of achttien vooruit was, was Appianus een soort Archimedes. Wie zegt dat er in de geesteswetenschappen geen vooruitgang is en dat er alleen veranderende inzichten zijn, bewijst vooral zijn eigen onkunde.
Appianus roept ook dezelfde vragen op als Archimedes. Door welke omstandigheden zag hij het scherper? Waarom zagen anderen niet wat hij zag? Waarom pikten ze het niet op? Waarom herkennen hedendaagse wetenschappers het wel? Niet kapot te krijgen dus, Appianus, maar toen twee jaar geleden een (mooie) vertaling verscheen, benadrukten recensenten steeds de parallellen tussen de burgeroorlogen en de actuele politieke situatie. Dat is om drie redenen vreemd. Eén: het is zoiets als Archimedes gebruiken als bron voor het hellenistisch badwezen en vergeten dat hij als eerste een natuurwet beschreef. Twee: de vergelijking is op het obscene af platvloers. Drie: als Mark Rutte een even vulgaire vergelijking maakt tussen Europa en de ondergang van het Romeinse Rijk, klinkt er protest, maar als Appianus wordt gereduceerd tot lachspiegel, is het stilzwijgen oorverdovend.
Structurele overeenkomsten
Begrijp me niet verkeerd: herkennen is menselijk. Maar historische gebeurtenissen van toen vergelijken met die van nu is vaak simplistisch. De huidige politieke situatie mag dan instabiel ogen, we leven niet in een agrarische maar in een postindustriële samenleving, waarin rendementen bestaan die het mogelijk maken een staatsapparaat op te bouwen met checks and balances. Ons openbaar bestuur is structureel anders dan het staatsapparaat dat faalde in late Romeinse republiek of de Late Oudheid. Een ander verschil: de legers maken nu niet de dienst uit. Misschien moet de dienstplicht weer worden ingevoerd om bij mensen te doen inzinken dat oorlog structureel anders is dan vrede.
Ik gebruik nu twee keer de woorden “structureel anders”. Dat is een deftige manier om te zeggen dat je geen dingen moet vergelijken die niet vergelijkbaar zijn. Je kunt alleen zaken binnen dezelfde categorie vergelijken. Agrarische samenlevingen met agrarische samenlevingen dus. Ik gaf al aan dat het staatsapparaat daarin onvergelijkbaar veel kleiner was dan ons staatsapparaat, zodat je een bestuurlijke crisis toen niet met vrucht kunt zetten naast een hedendaagse crisis. De implicaties zijn echter vérstrekkender. De lage rendementen in de agrarische wereld maakten het onmogelijk veel mensen vrij te stellen van de landbouw om leerkracht te worden. Geletterdheid was daardoor zeldzaam en ook degenen die konden lezen en schrijven leefden in een wereld zonder veel informatie. Ze dachten daardoor werkelijk anders dan wij. Volstrekt rationele denkers treffen je soms door geloof in wonderen en fabeldieren.
Wat kan wel? De historische feiten
Welke vergelijkingen zijn toegestaan? Dit is het gebied van de vergelijkingstheorie. Om te beginnen vergelijkingen binnen hetzelfde samenlevingstype. Er zijn diverse kwalificatie-systemen, waarvan de drieslag “Oudheid – Middeleeuwen – Nieuwe Tijd” het bekendst is. Die is ook het minst bruikbaar, omdat er sinds dit systeem in de Renaissance werd verzonnen, ruim twee millennia Oudheid bij zijn gekomen. De onderverdeling in Bronstijd, IJzertijd, Klassieke Tijd, Hellenisme, Romeinse Tijd en Late Oudheid is dus op het eerste gezicht wel zo handig.
Ik wijs er echter op dat als je kijkt naar de economische basis, Oudheid en Middeleeuwen ook samen kunnen worden genomen. Dat is wat bijvoorbeeld Gordon Childe deed toen hij de menselijke geschiedenis onderverdeelde met als grenzen een viertal revoluties. De Oudheid en Middeleeuwen vormen samen de tijd tussen het ontstaan van de steden en de industrialisering. Marx’ indeling in productiewijzen is nog een derde systeem en een vierde systeem is dat van Elman Service en Morton Fried, waarin de menselijke evolutie wordt beschreven in termen als horde, stam, “chiefdom”, vroege staat en ontwikkelde staat. We kunnen daar inmiddels de netwerksamenleving aan toevoegen.
Het gaat me er nu niet om welk van deze systemen het beste is. Het gaat me er slechts om te tonen dat een vergelijking alleen is toegestaan als je aangeeft wat haar rechtvaardigt en bedenkt dat je niet zomaar, zonder het comparandum te rechtvaardigen, een burgeroorlog in een voorindustriële samenleving mag vergelijken met spanningen in een postindustriële samenleving. Evenmin kun je de desintegratie van een vroege staat zomaar leggen naast de bedreigingen van een netwerksamenleving. Niet alleen het samenlevingstype is anders, het is ook weinig zinvol perioden van vreedzame politiek te vergelijken met perioden waarin geweld een gangbaar middel is.
“Je kunt alleen zaken binnen dezelfde categorie vergelijken.”
Dat is lekker vaag, vind je niet? Zowel een agrarische samenleving als een post-industriële samenleving behoren tot dezelfde categorie: die van samenleving. Neem je categorie ruim genoeg en je kunt alles met alles vergelijken.
UIteraard verandert dat niets aan de conclusie, integendeel. Als we Romeinse burgeroorlogen gaan vergelijken met de interne spanningen in de EU moeten we net zo zeer op de overeenkomsten letten als op de verschillen. De laatsten blijven onverminderd groot, zo groot dat dezelfde uitkomst (of het nou de overgang naar een centraal geregeerd Keizerrijk is of het uiteenvallen tot Middeleeuwse vorstendom) wel uit te sluiten valt. Wat je zegt – weinig zinvol.
Vergelijkingen waarbij alleen op de overeenkomsten worden gelet zijn vanzelfsprekend geen wetenschap maar propaganda.
Hoezeer ook over de muur van Trump opinies verschillen, er is geen verschil van mening wat de richting is van de kritieke mensenstroom.
Hoe anders was de voorstelling van zaken bij de bouwers van de Berlijnse Muur!
Dat is waar: het maakt nogal verschil of je een land in wilt of juist uit… Maar: is er wel een kritieke mensenstroom?
Arjan van der Horst, correspondent van de NOS en Nieuwsuur in de VS is daar duidelijk over: ‘het is een bedachte crisis.’
Volgens Trump zou de zuidgrens onder de voet worden gelopen door ‘enorme aantallen migranten die het land overspoelen met gevaarlijke misdadigers en terroristen.’ Uit lange termijncijfers blijkt echter dat de aantallen aan de grens opgepakte immigranten zonder geldige verblijfspapieren juist historisch laag zijn. Bovendien blijkt uit verschillende onderzoeken dat illegale immigranten minder misdaden plegen dan inwoners met een geldige verblijfsstatus.
Trump gebruikt de noodtoestand als politiek wapen om alsnog zijn zin te krijgen bij de bouw van de grensmuur. Daarmee kan hij in ieder geval zijn aanhang voorhouden dat hij alles uit de kast heeft getrokken om zijn belofte waar te maken.
https://www.getrevue.co/profile/trump-daily/issues/trump-weekly-vrijdag-15-februari-2019-158082
De benaming ‘antifaschistischer Schutzwall’ stelde op z’n kop dat bedoeling was om de eigen bevolking te verhinderen het land te verlaten.
Zeker Henk!
Maar dat was niet de strekking van mijn reactie…
Ik heb geprobeerd om de strekking van mijn eigen eerste reactie te verduidelijken.
@robduijf: wat ik zo vreemd vind aan Trump is dat ie probeert te doen wat ie beloofd heeft. Ben ik niet gewend. Daarom is dat stemmen zo’n raar gedoe.
Zoals de Mexicanen laten betalen voor die muur?
Schaker scoort serieus punt tegen dammer!
Fijn dat u mijn onderstaande reactie hebt genegeerd. Daaruit volgt nl. dat u met uw duiding van verschillen zelfs geen enkel punt hebt gescoord.
Kijk, daarom ben ik nou links. Ter rechterzijde – ook gematigden zoals u – laten ze zich nog minder aan feiten en logica gelegen liggen.
Dank u wel.
Rustig Frank, rustig.
@frankb: ik zei: wat Trumpprobeert te doen, of dat altijd zal lukken is een 2e. En ik vind dat nog steeds erg vreemd, een politicus die wil doen wat ie gezegd heeft! Hij is dus geen politicus maar eerder een zakenman in dat Witte Huis. Maar moet je nu zakenlui in een regering stoppen? IK denk het niet. Anderzijds is dat stemgedoe een doekje voor het bloeden, nu staat er weer een groot bord aan de overkant met partijen waar je op kan stemmen ivm waterschapsverkiezing. Waterschap, maakt dat wat uit hoe men stemt? Ik weet dat niet (gelukkig zijn er nog mensen, (middeleeuwers?) die alles weten.
En wat was dan de richting van die veronderstelde ‘kritieke mensenstroom’ in de Romeinse tijd? De volksverhuizingen gingen niet richting Rome.
Als je het ene land uit wil, wil je automatisch een ander land in en andersom ……
Nu nog even aantonen dat het verschil waar u op duidt relevant is voor het punt dat ik toen maakte. De vorige keer nam ook al niemand die moeite, maar nu hebt u toch eventjes de tijd gehad erover na te denken. Hebt u dat inderdaad ook gedaan? Ziet u, dat is nou net de makke. De relevantie wordt meestal maar stilzwijgend aangenomen.
Je mist het punt en verbeeldt je dat je een punt hebt.
Vertel eindelijk maar eens waarvan je dat zetje 16… d6-d5 tegen de Vukovic-analyse in de Siciliaanse Draak kent.
‘De lage rendementen in de agrarische wereld maakten het onmogelijk veel mensen vrij te stellen van de landbouw om leerkracht te worden.’
De vraag is wat de Romeinen in hun tijd maatschappelijk belangrijk vonden. Bij mijn weten maakten De Romeinen in de landbouw gebruik van slaven. Romeinse burgers werden vrijgemaakt voor (vrijwillige) militaire dienst, een belangrijke ‘carrière move’ om hogerop te komen. Leden uit de betere standen vervulden de ambtelijke functies. Daartoe moest men kunnen lezen en schrijven (Grieks en Latijn) en cijferen.
Er bestond geen algemene leerplichtwet. ‘School’ was niet veel meer dan een vorm van privé-onderricht voor jongens én meisjes(!) uit de betere klassen (meestal ging het om thuisonderricht door de ouders of door een ingehuurde leerkracht) in de buitenlucht of in een klein lokaal. Griekse slaven waren populair als onderwijzer.
‘Een ander verschil: de legers maken nu niet de dienst uit. Misschien moet de dienstplicht weer worden ingevoerd om bij mensen te doen inzinken dat oorlog structureel anders is dan vrede.’
Pas op! Misschien ben je de ‘PMC-papers’ vergeten? Leden van de anti-militaristische groepering Onkruit stalen op 21 mei 1981 originele documenten uit het kantoor van het Provinciaal Militair Commando (PMC) aan de Van Eeghenstraat in Amsterdam. Het PMC was de schakel tussen militaire eenheden en regionale overheden.
Uit die documenten bleek dat er een aparte organisatie van het leger bestond, gericht tegen de eigen bevolking en ‘subversieve elementen’ bij grote opstanden, rellen of ten tijde van een oorlog. Dat was een ernstige wetsovertreding.
Het leverde een flinke rel op. Twee Amsterdamse boekhandelaren die in januari 1982 de papers tentoonstelden in hun winkel werden opgepakt en de volgende dag weer vrijgelaten. Zij zouden zich schuldig hebben gemaakt aan ‘schending van staatsgeheimen’.
Later werd in Paradiso in Amsterdam met de PMC-papers een tentoonstelling ingericht. Die zouden na afloop ludiek worden geveild. Zo ver kwam het niet, want de Amsterdamse politie deed met twintig man een inval en nam alles in beslag.
Eeehhh, wat heeft dit voorbeeld precies te maken met de bewering: “oorlog is structureel anders dan vrede” dus het uiteenvallen van het West-Romeinse Rijk kan niet vergeleken worden met een eventueel uiteenvallen van de Europese Unie?!
Dat voorbeeld slaat alleen terug op de stelling ‘de legers maken nu niet de dienst uit.’
Ah, bedankt.
… Je kunt alleen zaken binnen dezelfde categorie vergelijken. Agrarische samenlevingen met agrarische samenlevingen dus…
Ik vraag me af of men dat laatste kan doen. Rome was op zijn hoogtepunt een urbaan-agrarische samenleving. Eigenlijk kun/mag je het dus alleen vergelijken met een samenleving die ook urbaan-agrarisch was.
Maar weten we genoeg over puur agrarische samenlevingen?
Ook kunnen er binnen grote rijken (Perzië, Midden-Oosten, Rome) delen van deze rijken geweest zijn die puur agrarisch waren. Kunnen we dan nog vergelijkingen maken over het geheel?
Even een hedendaags voorbeeld: De Massaï zijn misschien het laatste volk dat tot voor kort puur agrarisch was, zij het pastoraal nomadisch. Zij konden zich bedruipen met de veeteelt. Zij leven binnen Kenia en Tanzania en zijn nu bedreigd omdat Kenia hun gronden afpakt en ze de moderne wereld binnengezogen worden o. a. door ontwikkelingshulp (ze krijgen ook onderwijs bijvoorbeeld). want Kenia pakt in toenemende mate hun gronden af. Zij proberen hun tradities hoog te houden, maar ik zag toch een onlangs in een documentaire een Massaï met een smartphone rondlopen. Hoe zullen we over honderd jaar onze huidige samenlevingen beschrijven?
Ten slotte: Voelden de mensen in de Oudheid zich onderdeel van een “samenleving”?
Je kunt best je kudde hoeden met een smartphone in je ene en een speer in je andere hand. Ik heb Masai gezien die de ene dag in een rode deken en de volgende dag in moderne kleren rondliepen. Traditie en moderniteit kunnen moeiteloos in elkaar overlopen.
@robduijf: er is altijd een groot gat tussen overheid en burger, zodra macht hebt mag je zelf uitmaken blijkbaar wanneer iets wel of niet geheim moet worden verklaard. Tegen de tijd dat je weer burger bent ga je anders denken vaak. Slechts het feit dat je een bepaalde functie krijgt betekent dat je soms totaal anders reageert en misschien zelfs denkt. Je ziet het bij mensen die met pensioen gaan, hoogleraren bv., ze hebben dan soms ernstige kritiek op hun vroeger vakgebied. Mensen zijn een raar soort apen.
Niemand heeft het hier nog over Appianus…!
Ik heb met net overigens weer moeten aanmelden als reageerder. Alles nog onder controle met de site?
Voor zover ik weet zijn er geen problemen.
Maar Appianus mag inderdaad wel wat meer aandacht hebben…
Sorry, Appie. Maar dat van dat reageren/aanmelden heb ik ook. Ik moet ineens iedere keer opnieuw m’n naam en mailadres invullen.
Mooi. Voor de snelle blik, hier Lacus Curtius met ‘Appian’ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Appian/home.html
En ik moest weer opnieuw e-mailadres en naam invoeren. Het lukt, maar is wel nieuw hier.
Jona je hebt gelijk, het moet meer over jouw prima tekst gaan! Bv. die 4 perioden die jij beschrijft, die zijn neem ik aan toch niet zo hard terug te vinden? Door het gedoe was ik deze vraag vergeten.