Wat bewoog de samenzweerders die op 20 juli 1944 vergeefs probeerden Hitler uit de weg te ruimen? Al snel na de oorlog heeft de Bondsrepubliek van Claus von Stauffenberg en de zijnen een soort democratische helden willen maken, met bijvoorbeeld een standbeeld in het Bendlerblock. Die presentatie is eigenlijk best begrijpelijk. Geen volk kan aan een toekomst denken zolang het, zoals Joschka Fischer het ooit aanduidde, moet leven met Auschwitz als Gründungsmythos. Zo’n verleden is zo ondraagbaar zwaar dat er niet mee valt te leven, laat staan een toekomst mee valt op te bouwen. Een individu en een volk hebben een paar lichtpuntjes nodig. Verzetsorganisaties als de Weiße Rose en de groep rond Von Stauffenberg boden dat licht.

Maar eerlijk is eerlijk: de graaf was geen democraat. Hij was een edelman, gevormd door de dichter Stefan George, die een erg elitaire visie op de werkelijkheid uitdroeg. (Robert Norton schreef een gedegen biografie, Secret Germany.) George had gemeend dat er een “geheim Duitsland” bestond, een geestelijke adel die zou zijn ontstaan door een fusie van het beste wat Grieks en Germaans was, en die de weg moest bereiden voor een beter politiek en maatschappelijk systeem, “das neue Reich”. Hoe dat vorm moest krijgen, lijkt in de Kreis rond George geen gespreksthema te zijn geweest, maar het moge duidelijk zijn dat “das neue Reich” een wegbereider was van het Derde Rijk. Het beroemde gedicht over de Widerchrist, dat wel wordt gelezen als afwijzing van Hitler, dateert overigens uit 1907.

In hoeverre Georges ideeën Von Stauffenberg werkelijk motiveerden, is moeilijk uit te maken. Hij was ook katholiek en het is bekend dat hij met de al genoemde Axel von dem Bussche tirannenmoord bediscussieerde in theologische termen; toen dit onderwerp aan de orde kwam in een gesprek met majoor Oskar Berger (die hem vertelde over de massamoord op Russische Joden), citeerde Von Stauffenberg de kerkleraar Thomas van Aquino. Zijn al geciteerde opmerking dat hij zijn geweten moest volgen, valt ook vanuit die levensbeschouwing te verklaren, al kan een mens zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid uiteraard ook prima nemen zonder godsdienstige motivatie.

Zelf zou ik het toch zoeken in de ideeën van Stefan George, die aanwezig zijn in de eed die de samenzweerders op 2 juli 1944, dus op de dag nadat Claus von Stauffenberg tot chef-staf van Friedrich Fromm was benoemd, aflegden in het huis van Berthold von Stauffenberg, vlakbij de Wannsee. De tekst is in de jaren zestig gepubliceerd door Alexander von Stauffenberg. Die gold als flapuit, was daarom buiten het complot gehouden en had de oorlog kunnen overleven.

Wir glauben an die Zukunft der Deutschen.

Wir wissen im Deutschen die Kräfte, die ihn berufen, die Gemeinschaft der abendländischen Völker zu schönerem Leben zu führen.

Wir bekennen uns im Geist und in der Tat zu den großen Überlieferungen unseres Volkes, das durch die Verschmelzung hellenischer und christlicher Ursprünge in germanischem Wesen das abendländische Menschentum schuf.

Wir wollen eine Neue Ordnung, die alle Deutschen zu Trägern des Staates macht und ihnen Recht und Gerechtigkeit verbürgt, verachten aber die Gleichheitslüge und fordern die Anerkennung der naturgegebenen Ränge.

Wir wollen ein Volk, das in der Erde der Heimat verwurzelt den natürlichen Mächten nahebleibt, das im Wirken in den gegebenen Lebenskreisen sein Glück und sein Genüge findet und in freiem Stolze die niederen Triebe des Neides und der Mißgunst überwindet.

Wir wollen Führende, die aus allen Schichten des Volkes wachsend, verbunden den göttlichen Mächten, durch großen Sinn, Zucht und Opfer den anderen vorangehen.

Wir verbinden uns zu einer untrennbaren Gemeinschaft, die durch Haltung und Tat der Neuen Ordnung dient und den künftigen Führern die Kämpfer bildet, derer sie bedürfen.

Wir geloben:
untadelig zu leben –
gewissenhaft zu dienen –
unverbrüchlich zu schweigen –
und füreinander einzustehen.

Hoewel de samenzweerders bereid waren met de communisten te spreken en dus de noodzaak van een democratisch draagvlak onderkenden, waren ze geen overtuigde democraten. Of hun gedachtegoed, na een geslaagde putsch, Duitsland een toekomst had kunnen bieden, is dan ook maar de vraag, zoals het eveneens de vraag is of ze hun land werkelijk hadden kunnen redden van een complete militaire nederlaag. De geallieerden hadden immers al besloten op te rukken tot in Berlijn.

Ideale, lelieblanke helden zonder blaam of vrees bestaan echter niet. Wat wel bestaat, is verlangen naar rechtvaardigheid. En heldhaftigheid. En het staat buiten kijf dat de samenzweerders helden waren.

[Terug naar deel één; wordt vervolgd]